Strona główna » Programy » Nietoperze (od 1995) » Gatunki
Borowiaczek Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817)

Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae

Rozmieszczenie geograficzne

Borowiaczek występuje w Europie (z wyjątkiem północnych części), północnej Afryce oraz Azji, sięgając na tym kontynencie południowych Chin. W Polsce jego stanowiska znane są z całego kraju, jednak w północnej i zachodniej jego części jest ich wyraźnie mniej.


Środowisko

Borowiaczek jest związany z dużymi kompleksami leśnymi, rzadziej ze starymi parkami. Żeruje zarówno na terenach leśnych, jak i otwartych, nad różnej wielkości zbiornikami wodnymi, rzadziej także między zabudową. Warto zauważyć, że w Irlandii występuje na terenach bezleśnych, będąc gatunkiem znacznie zsynantropizowanym.

  • Borowiaczek. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

Opis gatunku
Podobny do borowca wielkiego, lecz wyraźnie mniejszy. Futro długie i gęste, na grzbiecie ciemnorązowe, wyraźnie dwubarwne (na końcach jaśniejsze), na brzuchu żółtobrązowe. Błona lotna, ucho i pyszczek są ciemnobrązowe. U osobników dorosłych błona skrzydłowa wzdłuż tułowia i przedramienia pokryta jest gęsto włosami. Skrzydła długie i wąskie. Ucho krótkie, zaokrąglone. Koziołek krótki, na końcu płatowato rozszerzony (jego szerokość w górnej części większa przynajmniej dwukrotnie niż w dolnej), przypominający grzybek. Błona skrzydłowa przyczepiona do pięty. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny z poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię długości 41,3-47,3 mm.

  • Stopa i błona ogonowa borowiaczka. Widoczny jest płatek znajdujący się za ostroną oraz poprzeczna chrząstka, stanowiąca jego wzmocnienie. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

Trzymany w ręku borowiaczek jest łatwy do rozpoznania. Mimo, że kilka innych gatunków jest tej samej wielkości, łatwo go rozpoznać po grzybkowatym kształcie koziołka, tylnej krawędzi ucha zakończonej charakterystycznym fałdem, sięgającym kąta ust, dwubarwnym futrze na grzbiecie.


Możliwości pomyłki istnieją w tylko z borowcem wielkim. Osobniki trzymane w ręku nie sprawiają kłopotów – długości przedramienia tych gatunków nie zachodzą na siebie. Inną cechą, pozwalające odróżnić te gatunki, jest kolor futra. U borowiaczka jest on zawsze ciemnobrązowy, zaś włos jest dwubarwny (ciemniejszy u nasady); u borowca wielkiego – u osobników dorosłych jest rudobrązowy, u młodych ciemnobrązowy, zaś włos jest jednobarwny, bardzo rzadko dwubarwny (wówczas nasada włosów jest jaśniejsza).

Obserwując borowce w kryjówce lub na zdjęciu rozpoznanie gatunku jest trudne – niezbędne jest tu duże doświadczenie i opatrzenie. Borowiaczek może być odróżniony poprzez kolor futra (omówiony powyżej), węższy i delikatniejszy pyszczek oraz mniejsze końcówki przedramion.

  • Borowiaczek (na górze) oraz borowiec wielki (na dole). Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

Czaszka jest bardzo słabo wyprofilowana – kiedy patrzymy na nią z profilu, nie widzimy podwyższenia w części mózgowej. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 14,7-15,7 mm, długość żuchwy - 10,9-11,9 mm, wysokość gałęzi żuchwy - 2,9-3,6. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
 
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
 
Sygnały echolokacyjne borowiaczka w detektorach heterodynowych są najlepiej słyszalne na 24-27 kHz. Są one podobne do głosów borowca wielkiego - głośne i dźwięczne – przypominają dźwięk „plip-plop”.

Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 9 lat.
Biologia
Letnimi kryjówkami borowiaczków są dziuple i budki lęgowe. Chętniej zasiedla pęknięcia w pniach drzew, niż dziuple wykute przez dzięcioły. Wybierając kryjówki preferuje takie, które są odległe od miejsc przebywania kuny leśnej oraz położone wysoko (w Puszczy Białowieskiej na wysokości 8-26 metrów). Preferuje drzewa żywe, wybierając najczęściej dęby i jesiony. W budkach występuje  rzadko – jest szóstym gatunkiem pod względem liczby osobników. Swoje kryjówki zmienia bardzo często – każda kolonia ma kilka dziupli, w których ukrywa się w ciągu dnia. W roku 2001 na strychu budynku w Gostynińsko-Włocławskim Parku Krajobrazowym obserwowano samicę borowiaczka w kolonii borowca wielkiego. Jest to jedyne stwierdzenie tego gatunku w budynku w okresie rozrodczym w Polsce. Zwraca uwagę fakt, że np. w Irlandii borowiaczek zasiedla niemal wyłącznie budynki.

Kolonie rozrodcze są duże, grupują do 50 samic. Często osobniki tego gatunku tworzą kolonie mieszane z borowcem wielkim, rzadziej z innymi gatunkami (np. nockiem rudym). W czerwcu lub na początku lipca samica rodzi najczęściej dwoje młodych (jednak na Wyspach Brytyjskich jest to zwykle jedno młode).

Po usamodzielnieniu się młodych borowiaczków, czyli pod koniec sierpnia, rozpoczyna się okres godów. Aktywne płciowo samce zajmują kryjówkę (najczęściej jest to dziupla lub budka lęgowa) oraz niewielki teren wokół niej. Samiec oznacza kryjówkę wydzieliną zapachową, produkowaną przez silnie powiększone gruczoły policzkowe. Nocą, siedząc w otworze kryjówki lub latając w jej pobliżu, wydaje głosy godowe, mające na celu przywabienie samic oraz odstraszenie innych samców.

Zimą borowiaczka w Polsce nie obserwowano. Hibernuje najprawdopodobniej w zachodniej i południowej Europie, wykonując przeloty, których długość sięga 1567  km (z Niemiec do Hiszpanii i z powrotem). Jednak nawet tam zimowe obserwacje należą do rzadkości.

Odżywianie się, pokarm
Wylatuje z kryjówek bardzo wcześnie, często jeszcze przed zachodem słońca. Odżywia się bardzo różnorodnym pokarmem, jednak często przeważają w nim muchówki (ochotki, muchy, koziółki, komary). Zawsze chwyta ofiary w locie, często poluje na owady odbywające rójkę nad wodą.

Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Gatunek ten nie jest objęty żadnym rodzajem monitoringu, zatem nie wiemy, czy liczebność jego populacji ulega zmianie.

Zagrożenia

  • Borowiaczek nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez płomykówkę - stanowił jednak 0,6% nietoperzy chwytanych przez tę sowę.
  • Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).


Ochrona

W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy.


Status gatunku

Borowiaczek objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory oraz w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków mniejszego ryzyka, najmniejszej troski (kategoria Lower Risk: not threatened) na liście IUCN. Wpisany jest do Polskiej czerwonej księgi zwierząt z kategorią VU (Vulnerable, gatunek zagrożony wyginięciem).

Marek Kowalski
21 V 2007 r.


Bibliografia

  • Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
  • Kasprzyk K. 2003. Pierwsze stwierdzenie borowiaczka Nyctalus leisleri (Kuhl, 1818) na strychu w okresie rozrodu. Nietoperze 4: 167-170.
  • Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze – Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19 26.
  • Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
  • Krzanowski A. 1960. Investigations of flights of Polish bats, mainly Myotis myotis (Borkhausen, 1797). Acta theriol. 4: 175-184.
  • Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
  • Ohlendorf B., Hecht B., Straßburg D., Theiler A., Agirre-Mendi P. T. 2002. Bedeutende Migrationsleistung eines markierten Kleinabendseglers (Nyctalus leisleri): Deutschland - Spanien - Deutschland. Nyctalus 8: 60-64.
  • Řehak Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
  • Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
  • Ruprecht A. L. 1983. 0029. Nyctalus leisleri (Kuhl, 1818). W: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 78, mapy: 61.
  • Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
  • Wołoszyn B. W. 2001. Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817). Borowiaczek. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL, Warszawa: 58-59.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":

Internetowy atlas nietoperzy