Gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus 1758)

Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
 
 

Rozmieszczenie geograficzne

Gacek brunatny występuje w Europie, z wyjątkiem północnych krańców Skandynawii. Wschodnia granica jego występowania nie jest dobrze rozpoznana – najprawdopodobniej sięga do Uralu. W Polsce występuje w całym kraju

Środowisko

Jest to gatunek eurytopowy, zasiedlający zarówno lasy, jak i obszary zabudowane.

 

 

  • Pyszczek gacka brunatnego. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski. A - brodawka nad okiem (wielkości oka), B - rozdęcia za nozdrzami
     
     

Opis gatunku

Oba gatunki gacków są nietoperzami małymi. Charakteryzują się bardzo długimi uszami, osiągającymi długość przedramienia. Uszy stykają się (nie zrastają!) u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Koziołek jest nożowaty, od połowy zwężony o 1/2, o długości do 20 mm. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej. Płatek nie występuje. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm. Podczas spoczynku, zwłaszcza zimą, mogą wisieć swobodnie uczepione stropu zimowiska i owijać się częściowo skrzydłami, czym upodobniają się do podkowców.

 

 

  • Błona ogonowa - widoczne charakterystyczne dla gacków zakonczenie ostrogi z wystającym fragmentem błony. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     

Gacek brunatny i gacek szary stanowią parę gatunków bardzo trudnych do rozpoznania. Dodatkową trudność sprawia fakt, że młodociane osobniki gacka brunatnego są bardzo ciemne, czym upodobniają się do gacków szarych. Również ubarwienie gacka szarego jest zmienne – bywają osobniki, których futro jest szarobrązowe, nie zaś szare. Wiele podanych niżej cech dotyczy szczegółów budowy tych nietoperzy, zatem wymaga sporego opatrzebnia w terenie. Zatem oznaczanie tych gatunków powino mieć miejsce tylko na podstawie kompleksu cech. 

Najlepszymi cechami umożliwiającymi rozpoznanie tych gatunków są:
 

  • Barwa ciała. Wierzch ciała gacka brunatnego jest brązowy lub brązowożółty, u młodych osobników brązowoszary. Spód jest białawy, żółtawy lub żółtawobrązowy, z wyraźnymi ciemniejszymi plamami w okolicach piersi i ramion. U gacka szarego natomiast wierzch ciała jest szary, szarobrązowy lub szarooliwkowy, spód zaś jest białawy lub jasnoszary, sporadycznie z żółtawym odcieniem na piersi. Barwy grzbietowej i brzusznej części ciała są u gacka szarego bardziej skontrastowane niż u gacka brunatnego. Należy pamiętać o tym, że młode, lotne osobniki gacka brunatnego mają ciemny, szarobrązowy wierzch ciała i głowę, a także mogą mieć uszy i koziołki ciemniejsze niż zwierzęta dorosłe!
  • Kolor i kształt pyszczka. Nieowłosione części pyszczka gacka brunatnego są najczęściej  barwy cielistej, podczas gdy u gacka szarego zawsze są ciemne, szaro pigmentowane. Pyszczek u gacka szarego jest bardziej „wydłużony” niż u gacka brunatnego, u którego wokół nozdrzy występują łatwo zauważalne fałdy skórne (rozdęcia).
  • Kolor i kształt uszu i koziołka. Gacek brunatny ma krótsze, węższe i jaśniejsze uszy niż gacek szary. Koziołek u niego jest węższy (szerokość nie przekracza 5,5 mm), jasny, cielisty, jednak można spotkać osobniki, u których koziołki są ciemno pigmentowane.
  • Wielkość brodawek nad oczami. Gacek brunatny posiada brodawki wielkością zbliżone do średnicy oka; są one dobrze zauważalne u hibernujących nietoperzy. U gacka szarego brodawki nad oczami są mniejsze od średnicy oka i u hibernujących osobników są słabo widoczne.
  • Długość kciuka i jego pazura. U gacka brunatnego długość kciuka (bez pazura) przekracza 6 mm, a pazur tego palca mierzy od 2,5 do 3 mm. U gacka szarego długość kciuka (mierzona tak samo) nie dochodzi do 6 mm, a pazura zwykle osiąga 2 mm, chociaż może nieznacznie przekraczać tę wartość.
  • Wielkość i owłosienie stóp. Gacek brunatny ma stopy większe, o długości 9-10 mm, i wyraźnie owłosione, natomiast gacek szary ma małe, słabo owłosione stopy o długości około 6-8 mm.
  • Wielkość i kształt penisa. Penis jest szerszy u nasady i zwężający się ku końcowi u gacka brunatnego, natomiast u gacka szarego jest węższy u nasady i rozszerza się ku końcowi.
  • Wielkość górnych kłów i przedtrzonowców. U gacka brunatnego w szczęce górnej kły są mniejsze, a pierwsze zęby przedtrzonowe większe i wyraźnie widoczne. U gacka szarego kły są wyraźnie większe w porównaniu z pierwszymi zębami przedtrzonowymi, te ostatnie są słabo widoczne bez użycia lupy.
  • Po lewej: gacek brunatny (z lewej strony zdjęcia) i gacek szary (z prawej); po prawej: stopa gacka brunatnego (na dole, większa i owłosiona) oraz gacka szarego (na górze, mniejsza i pozbawiona włosów. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     
     
     

Długość przedramienia u gacka brunatnego wynosi 35,7-42,7 mm.

Czaszka jest łagodnie wyprofilowana, nieco mniejsza niż czaszka gacka szarego. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 14,0-15,6 mm, długość żuchwy - 9,4-11,0 mm, wysokość gałęzi żuchwy - 2,6-3,2. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).

Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.

Gacki emitują najcichsze sygnały echolokacyjne spośród naszych nietoperzy – są słyszalne z odległości około 2 m. Gacek b
runatny podczas emituje głosy brzmiące w detektorze jak serie suchych trzasków, najgłośniej słyszalne na częstotliwości 40-50 kHz.

Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to ponad 30 lat, zaś w Polsce - 7 lat i 3 miesiące.

Biologia

Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach (gdzie kryją sie w rozmaitych miejscach), dziuplach i skrzynkach (preferuje skrzynki przestrzenne, nie płaskie). Pojedyncze osobniki kryją się w bardzo różnorodnych miejscach – także pod mostami czy w podziemiach. Samice tworzą niewielkie kolonie rozrodcze, liczące najczęściej od kilku do 30 osobników osobników, chociaż zdarzają się większe, dochodzące do 100 samic. Stwierdzono, że samce i samice z danego terenu trzymają się razem najprawdopodobniej przez całe życie, wybierając kryjówki położone w pobliżu siebie. W koloniach samic dość często spotykane są dorosłe samce. Osobniki najczęściej przez całe życie korzystają z tej kryjówki letniej, w której przyszły na świat. Najczęściej na przełomie czerwca i lipca samica rodzi jedno młode (rzadko dwa), które uzyskują zdolność lotu po około miesiącu, a samodzielność po dalszych dwu tygodniach. Samica i młode w kolonii bezbłędnie się rozpoznają.
 
 
  • Kolonia gacków brunatnych w budce. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     

Okres godów jest bardzo rozciągnięty w czasie – trwa od jesieni do wiosny, z obniżeniem aktywności w okresie zimy. Wówczas w różnorodnych podziemiach samce odbywają loty godowe, zlatując się tam nawet z kryjówek dziennych położonych w odległości kilku kilometrów. Podczas lotów emitują głosy godowe, które mają na celu zwabienie samicy.

Zimowe kryjówki gacka brunatnego są bardzo zróżnicowane. Zimuje w różnorodnych podziemiach, w dziuplach, w nadziemnych częściach budynków (zarówno na strychach budynków użytkowanych, jak i w częściach mieszkalnych budynków nieużytkowanych. Preferuje obiekty małe – jest dominantem w przydomowych piwnicach, chociaż w przydomowych studniach występuje nielicznie. Hibernuje w szerokim spektrum temperatury, jednaki preferuje miejsca chłodne. Może znosić krótkotrwałe spadki temperatury do -8oC. Zimuje najczęściej pojedynczo, rzadko tworząc skupienia po kilka osobników. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty sięgają kilku-kilkunastu kilometrów (maksymalny przelot to 88 km).
 
 
  • Dwa zimujące gacki brunatne. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

     

     

Odżywianie się, pokarm

Żeruje latając w pobliżu koron drzew i krzewów, powoli i zwrotnie, czasami zawisając w powietrzu. Poluje w pobliżu kryjówki, zwykle w promieniu 1 km, nie oddalając się od niej na więcej niż 3 km. Podstawowymi ofiarami są motyle nocne z rodziny sówkowatych i muchówki. Często zbiera drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. Podczas żerowania korzysta w mniejszym stopniu z echolokacji, często lokalizując ofiary na słuch, a także wzrokiem.

Stan populacji i zmiany, jakim podlega

Niestety, skoncentrowanie badań monitoringowych w dużych obiektach powoduje, że niewiele wiemy o zmianach liczebności tego gatunku.
Zagrożenia

Gacek brunatny nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez sowy - jest jednym z częściej chwytanych gatunków nietoperzy przez płomykówkę i puszczyka (stanowił około 10% nietoperzy chwytanych przez te ptaki), i najczęściej chwytanym przez uszatkę (na Mazowszu i Podlasiu stanowił ponad 50% liczby nietoperzy). W sprzyjających okolicznościach puszczyk może chwytać gacki częściej - np. w Jaskini Szachownica odłowił 6 osobników tego gatunku wśród 430 kręgowców i 93 nietoperzy. W pokarmie kuny domowej, polującej na terenie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (największego polskiego zimowiska nietoperzy), stwierdzono 2 osobniki tego gatunku wśród 159 nietoperzy.
  • Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
  • Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
  • Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic czy studni, będących miejscem zimowania nietoperzy (dla niektórych gatunków, jak gacek brunatny, czy gacek szary, jednym z najważniejszych).
  • Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
  • Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą). 
Ochrona
  • Gacek brunatny, jako korzystający przede wszystkim z małych kubaturowo zimowisk, niewiele zyskuje na obejmowaniu ochroną prawną ważnych miejsc hibernacji nietoperzy. Dlatego niesłychanie ważne jest utrzymywanie niewielkich obiektów, w których zimują te ssaki, Są to nieużytkowane piwnice oraz studnie.
  • W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
  • W budynkach zasiedlanych przez gacki należy zminimalizować oddziaływanie ich użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.
  • W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy.
Status gatunku

Gacek brunatny objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. 
Bibliografia
  • Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
  • Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze – Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1990. The food of the tawny owl (Strix aluco L.) from near a bat cave in Poland. Myotis 41: 23-26.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19‑26.
  • Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
  • Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
  • Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J., 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
  • Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
  • Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
  • Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
  • Řehàk Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
  • Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
  • Ruprecht A. L. 1983. 0030. Plecotus auritus (Linnaeus, 1758). W: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 78-80, mapy: 63.
  • Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
  • Tryjanowski P. 1997. Food of the Stone marten (Martes foina) in Nietoperek Bat Reserve. Z. Säugetierkunde 62: 318-320.
 
 
 
Marek Kowalski
4 VI 2007 r.

Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":

Internetowy atlas nietoperzy