Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Gacek brunatny występuje w Europie, z wyjątkiem północnych krańców Skandynawii. Wschodnia granica jego występowania nie jest dobrze rozpoznana – najprawdopodobniej sięga do Uralu. W Polsce występuje w całym kraju
Środowisko
Jest to gatunek eurytopowy, zasiedlający zarówno lasy, jak i obszary zabudowane.
-
Pyszczek gacka brunatnego. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski. A - brodawka nad okiem (wielkości oka), B - rozdęcia za nozdrzami
Opis gatunku
Oba gatunki gacków są nietoperzami małymi. Charakteryzują się bardzo długimi uszami, osiągającymi długość przedramienia. Uszy stykają się (nie zrastają!) u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Koziołek jest nożowaty, od połowy zwężony o 1/2, o długości do 20 mm. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej. Płatek nie występuje. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm. Podczas spoczynku, zwłaszcza zimą, mogą wisieć swobodnie uczepione stropu zimowiska i owijać się częściowo skrzydłami, czym upodobniają się do podkowców.
-
Błona ogonowa - widoczne charakterystyczne dla gacków zakonczenie ostrogi z wystającym fragmentem błony. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Najlepszymi cechami umożliwiającymi rozpoznanie tych gatunków są:
- Barwa ciała. Wierzch ciała gacka brunatnego jest brązowy lub brązowożółty, u młodych osobników brązowoszary. Spód jest białawy, żółtawy lub żółtawobrązowy, z wyraźnymi ciemniejszymi plamami w okolicach piersi i ramion. U gacka szarego natomiast wierzch ciała jest szary, szarobrązowy lub szarooliwkowy, spód zaś jest białawy lub jasnoszary, sporadycznie z żółtawym odcieniem na piersi. Barwy grzbietowej i brzusznej części ciała są u gacka szarego bardziej skontrastowane niż u gacka brunatnego. Należy pamiętać o tym, że młode, lotne osobniki gacka brunatnego mają ciemny, szarobrązowy wierzch ciała i głowę, a także mogą mieć uszy i koziołki ciemniejsze niż zwierzęta dorosłe!
- Kolor i kształt pyszczka. Nieowłosione części pyszczka gacka brunatnego są najczęściej barwy cielistej, podczas gdy u gacka szarego zawsze są ciemne, szaro pigmentowane. Pyszczek u gacka szarego jest bardziej „wydłużony” niż u gacka brunatnego, u którego wokół nozdrzy występują łatwo zauważalne fałdy skórne (rozdęcia).
- Kolor i kształt uszu i koziołka. Gacek brunatny ma krótsze, węższe i jaśniejsze uszy niż gacek szary. Koziołek u niego jest węższy (szerokość nie przekracza 5,5 mm), jasny, cielisty, jednak można spotkać osobniki, u których koziołki są ciemno pigmentowane.
- Wielkość brodawek nad oczami. Gacek brunatny posiada brodawki wielkością zbliżone do średnicy oka; są one dobrze zauważalne u hibernujących nietoperzy. U gacka szarego brodawki nad oczami są mniejsze od średnicy oka i u hibernujących osobników są słabo widoczne.
- Długość kciuka i jego pazura. U gacka brunatnego długość kciuka (bez pazura) przekracza 6 mm, a pazur tego palca mierzy od 2,5 do 3 mm. U gacka szarego długość kciuka (mierzona tak samo) nie dochodzi do 6 mm, a pazura zwykle osiąga 2 mm, chociaż może nieznacznie przekraczać tę wartość.
- Wielkość i owłosienie stóp. Gacek brunatny ma stopy większe, o długości 9-10 mm, i wyraźnie owłosione, natomiast gacek szary ma małe, słabo owłosione stopy o długości około 6-8 mm.
- Wielkość i kształt penisa. Penis jest szerszy u nasady i zwężający się ku końcowi u gacka brunatnego, natomiast u gacka szarego jest węższy u nasady i rozszerza się ku końcowi.
- Wielkość górnych kłów i przedtrzonowców. U gacka brunatnego w szczęce górnej kły są mniejsze, a pierwsze zęby przedtrzonowe większe i wyraźnie widoczne. U gacka szarego kły są wyraźnie większe w porównaniu z pierwszymi zębami przedtrzonowymi, te ostatnie są słabo widoczne bez użycia lupy.
-
Po lewej: gacek brunatny (z lewej strony zdjęcia) i gacek szary (z prawej); po prawej: stopa gacka brunatnego (na dole, większa i owłosiona) oraz gacka szarego (na górze, mniejsza i pozbawiona włosów. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Czaszka jest łagodnie wyprofilowana, nieco mniejsza niż czaszka gacka szarego. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 14,0-15,6 mm, długość żuchwy - 9,4-11,0 mm, wysokość gałęzi żuchwy - 2,6-3,2. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Gacki emitują najcichsze sygnały echolokacyjne spośród naszych nietoperzy – są słyszalne z odległości około 2 m. Gacek brunatny podczas emituje głosy brzmiące w detektorze jak serie suchych trzasków, najgłośniej słyszalne na częstotliwości 40-50 kHz.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to ponad 30 lat, zaś w Polsce - 7 lat i 3 miesiące.
Latem kolonie rozrodcze spotykane są w budynkach (gdzie kryją sie w rozmaitych miejscach), dziuplach i skrzynkach (preferuje skrzynki przestrzenne, nie płaskie). Pojedyncze osobniki kryją się w bardzo różnorodnych miejscach – także pod mostami czy w podziemiach. Samice tworzą niewielkie kolonie rozrodcze, liczące najczęściej od kilku do 30 osobników osobników, chociaż zdarzają się większe, dochodzące do 100 samic. Stwierdzono, że samce i samice z danego terenu trzymają się razem najprawdopodobniej przez całe życie, wybierając kryjówki położone w pobliżu siebie. W koloniach samic dość często spotykane są dorosłe samce. Osobniki najczęściej przez całe życie korzystają z tej kryjówki letniej, w której przyszły na świat. Najczęściej na przełomie czerwca i lipca samica rodzi jedno młode (rzadko dwa), które uzyskują zdolność lotu po około miesiącu, a samodzielność po dalszych dwu tygodniach. Samica i młode w kolonii bezbłędnie się rozpoznają.
-
Kolonia gacków brunatnych w budce. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Zimowe kryjówki gacka brunatnego są bardzo zróżnicowane. Zimuje w różnorodnych podziemiach, w dziuplach, w nadziemnych częściach budynków (zarówno na strychach budynków użytkowanych, jak i w częściach mieszkalnych budynków nieużytkowanych. Preferuje obiekty małe – jest dominantem w przydomowych piwnicach, chociaż w przydomowych studniach występuje nielicznie. Hibernuje w szerokim spektrum temperatury, jednaki preferuje miejsca chłodne. Może znosić krótkotrwałe spadki temperatury do -8oC. Zimuje najczęściej pojedynczo, rzadko tworząc skupienia po kilka osobników. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty sięgają kilku-kilkunastu kilometrów (maksymalny przelot to 88 km).
-
Dwa zimujące gacki brunatne. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Żeruje latając w pobliżu koron drzew i krzewów, powoli i zwrotnie, czasami zawisając w powietrzu. Poluje w pobliżu kryjówki, zwykle w promieniu 1 km, nie oddalając się od niej na więcej niż 3 km. Podstawowymi ofiarami są motyle nocne z rodziny sówkowatych i muchówki. Często zbiera drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. Podczas żerowania korzysta w mniejszym stopniu z echolokacji, często lokalizując ofiary na słuch, a także wzrokiem.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Niestety, skoncentrowanie badań monitoringowych w dużych obiektach powoduje, że niewiele wiemy o zmianach liczebności tego gatunku.
Gacek brunatny nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez sowy - jest jednym z częściej chwytanych gatunków nietoperzy przez płomykówkę i puszczyka (stanowił około 10% nietoperzy chwytanych przez te ptaki), i najczęściej chwytanym przez uszatkę (na Mazowszu i Podlasiu stanowił ponad 50% liczby nietoperzy). W sprzyjających okolicznościach puszczyk może chwytać gacki częściej - np. w Jaskini Szachownica odłowił 6 osobników tego gatunku wśród 430 kręgowców i 93 nietoperzy. W pokarmie kuny domowej, polującej na terenie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (największego polskiego zimowiska nietoperzy), stwierdzono 2 osobniki tego gatunku wśród 159 nietoperzy.
- Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
- Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
- Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic czy studni, będących miejscem zimowania nietoperzy (dla niektórych gatunków, jak gacek brunatny, czy gacek szary, jednym z najważniejszych).
- Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
- Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).
- Gacek brunatny, jako korzystający przede wszystkim z małych kubaturowo zimowisk, niewiele zyskuje na obejmowaniu ochroną prawną ważnych miejsc hibernacji nietoperzy. Dlatego niesłychanie ważne jest utrzymywanie niewielkich obiektów, w których zimują te ssaki, Są to nieużytkowane piwnice oraz studnie.
- W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
- W budynkach zasiedlanych przez gacki należy zminimalizować oddziaływanie ich użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.
- W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy.
Gacek brunatny objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej.
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze – Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. 1990. The food of the tawny owl (Strix aluco L.) from near a bat cave in Poland. Myotis 41: 23-26.
- Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19‑26.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
- Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J., 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
- Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
- Řehàk Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
- Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0030. Plecotus auritus (Linnaeus, 1758). W: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 78-80, mapy: 63.
- Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
- Tryjanowski P. 1997. Food of the Stone marten (Martes foina) in Nietoperek Bat Reserve. Z. Säugetierkunde 62: 318-320.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy