Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Gacek szary występuje w południowej Europie. Północna granica jego zasięgu sięga północnych Niemiec i Polski oraz południowej Ukrainy. W Polsce stwierdzony był w południowej i środkowej jej części – do Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego i Mazowsza oraz Podlasia (do linii Bugu). Znane są także dwa stanowiska położone na północnym Podlasiu (w okolicach Łomży oraz Białowieży) oraz jedno z Gdańska.
Środowisko
Jest jednym z najsilniej synantropijnych nietoperzy – zarówno latem, jak i zimą przebywa na terenach zabudowanych lub w ich okolicy. Unika gór oraz większych kompleksów leśnych – mimo że często poluje w ich wnętrzu, nie zasiedla śródleśnych budynków.
-
Gacek szary. Fot. Karolina Hybza i Grzegorz Gołębniak
Opis gatunku
Oba gatunki gacków są nietoperzami małymi. Charakteryzują się bardzo długimi uszami, osiągającymi długość przedramienia. Uszy stykają się (nie zrastają!) u nasady. W czasie spoczynku najczęściej są ukryte pod skrzydłami, a widoczne pozostają jedynie koziołki. Koziołek jest nożowaty, od połowy zwężony o 1/2, o długości do 20 mm. Błona skrzydłowa przyczepiona u nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem, czasem nieco bliżej; na jej końcu, poza nią wystaje mały, aczkolwiek bardzo dobrze widoczny u dorosłych osobników, fragment błony. Płatek nie występuje. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 3 mm. Podczas spoczynku, zwłaszcza zimą, mogą wisieć swobodnie uczepione stropu zimowiska i uwijać się częściowo skrzydłami, czym upodobniają się do podkowców.
-
Portret gacka szarego. Zwracają uwage uszy (szersze niż u gacka brunatnego i nie zawinięte w "baranie rogi"), bardzo ciemny pyszczek oraz ciemne koziołki. Fot. Karolina Hybza i Grzegorz Gołębniak
Najlepszymi cechami umożliwiającymi rozpoznanie tych gatunków są:
- Barwa ciała. Wierzch ciała gacka szarego jest szary, szarobrązowy lub szarooliwkowy, natomiast spód jest białawy lub jasnoszary, sporadycznie z żółtawym odcieniem na piersi. U gacka brunatnego wierzch ciała jest brązowy lub brązowożółty, u młodych osobników brązowoszary. Spód jest białawy, żółtawy lub żółtawobrązowy, z wyraźnymi ciemniejszymi plamami w okolicach piersi i ramion. Barwy grzbietowej i brzusznej części ciała są u gacka szarego bardziej skontrastowane niż u gacka brunatnego. Należy pamiętać o tym, że młode, lotne osobniki gacka brunatnego mają bardzo ciemny, szarobrązowy wierzch ciała i głowę, a także mogą mieć uszy i koziołki ciemniejsze niż zwierzęta dorosłe!
- Kolor i kształt pyszczka. Nieowłosione części pyszczka gacka szarego zawsze są ciemne, szaro pigmentowane, podczas gdy u gacka brunatnego z reguły są one barwy cielistej. Pyszczek u gacka szarego jest bardziej „wydłużony” niż u gacka brunatnego, u którego wokół nozdrzy występują łatwo zauważalne fałdy skórne (rozdęcia).
- Kolor i kształt uszu i koziołka. Gacek szary ma dłuższe, szersze i ciemniejsze uszy niż gacek brunatny. Koziołek u niego jest szerszy (szerokość przekracza 6 mm), cały lub tylko w górnej części ciemno ubarwiony. Gacek brunatny posiada jasne, cieliste koziołki, jednak można spotkać osobniki, u których koziołki były ciemno pigmentowane. Trzymane w ręku osobniki gacka brunatnego bardzo często zawijają uszy do tyłu, na kształt baranich rogów, czego gacek szary nie czyni.
- Wielkość brodawek nad oczami. U gacka szarego brodawki nad oczami są mniejsze od średnicy oka i u hibernujących osobników są słabo widoczne. Gacek brunatny posiada brodawki wielkością zbliżone do średnicy oka i są one dobrze zauważalne u hibernujących nietoperzy.
- Długość kciuka i pazura. Długość kciuka (bez pazura) gacka szarego dochodzi do 6 mm, a pazura zwykle do 2 mm (może nieznacznie przekraczać tę wartość). U gacka brunatnego długość kciuka przekracza 6 mm, a pazur mierzy od 2,5 do 3 mm.
- Wielkość i owłosienie stóp. Gacek szary ma małe, słabo owłosione stopy o długości około 6-8 mm, natomiast brunatny ma stopy większe, o długości 9-10 mm, i wyraźnie owłosione.
- Wielkość i kształt penisa. Penis jest węższy u nasady i rozszerza się ku końcowi u gacka szarego a szerszy u nasady i zwężający się ku końcowi u gacka brunatnego.
- Wielkość górnych kłów i przedtrzonowców. U gacka szarego w szczęce górnej kły są wyraźnie większe w porównaniu z pierwszymi zębami przedtrzonowymi, te ostatnie są słabo widoczne bez użycia lupy. U gacka brunatnego kły są mniejsze, a pierwsze zęby przedtrzonowe większe i wyraźnie widoczne.
-
Po lewej: gacek brunatny (z lewej strony zdjęcia) i gacek szary (z prawej); po prawej: stopa gacka brunatnego (na dole, większa i owłosiona) oraz gacka szarego (na górze, mniejsza i pozbawiona włosów. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Czaszka jest wyraźnie wyprofilowana. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 15,6-16,9 mm, długość żuchwy – 1087-11,9 mm, wysokość gałęzi żuchwy – 3,1-3,7. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) – 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku – u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Gacki emitują najcichsze sygnały echolokacyjne spośród naszych nietoperzy – są słyszalne z odległości około 2 m. Gacek szary podczas polowania emituje głosy brzmiące w detektorze jak serie suchych trzasków, najgłośniej słyszalne na częstotliwości 40-50 kHz.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 25 lat i 6 miesięcy, zaś w Polsce – 3 lata i 7 miesięcy.
Letnie kryjówki tego gatunku to przede wszystkim budynki, w których najczęściej osiedla się na strychach. W Polsce poza budynkami jednokrotnie obserwowano kolonię rozrodczą tego gatunku w szczelinie mostu. Pojedyncze osobniki rzadko kryją się w innych miejscach, nawet w skrzynkach. Samice tworzą niewielkie kolonie rozrodcze, liczące najczęściej od kilku do 30 osobników osobników, chociaż zdarzają się większe, dochodzące do 100 samic. Nietoperze te najczęściej nie kryją się w szczelinach, lecz wiszą na ścianach strychu. W koloniach samic dość często spotykane są dorosłe samce. Osobniki najczęściej nie zmieniają kryjówek, korzystając z tej, w której przyszły na świat. Zazwyczaj na przełomie czerwca i lipca samica rodzi jedno młode (rzadko dwa), które uzyskują zdolność lotu po około miesiącu, a samodzielność po dalszych dwu tygodniach.
Okres godów przypada na jesień, czyli przed hibernacją. Gody odbywają się na strychach, często w kryjówce kolonii rozrodczej. Samce zajmują terytoria będące fragmentem ścian na strychu, do których przywabiają samice.
Gacek szary zimuje przede wszystkim w podziemiach zbudowanych przez człowieka. Są to przydomowe piwnice, rzadziej fortyfikacje czy studnie. Sporadycznie bywa obserwowany w jaskiniach czy sztolniach. Znane są dwie obserwacje zimowania na strychach kościoła oraz szpitala. Preferuje obiekty małe – często występuje w przydomowych piwnicach, chociaż w przydomowych studniach znajdowany jest bardzo rzadko. Zimuje w szerokim spektrum temperatury, jednaki preferuje miejsca chłodne. Może znosić krótkotrwałe spadki temperatury do kilu stopni poniżej zera. Hibernuje najczęściej pojedynczo, sporadycznie tworząc skupienia po kilka osobników. Jest to gatunek osiadły, sezonowe przeloty sięgają kilku-kilkunastu kilometrów (maksymalny przelot to 62 km).
Żeruje latając nisko nad ziemią (do 10 m), często w pobliżu koron drzew i krzewów, powoli i zwrotnie, czasami zawisając w powietrzu. Częściej niż gacek brunatny poluje na otwartej przestrzeni. Podstawowymi ofiarami są motyle nocne z rodziny sówkowatych, łowi także muchówki i chrząszcze. Często zbiera drobne bezkręgowce z liści czy ścian budynków. Większych ofiar nie zjada w locie, ale przenosi do kryjówki nocnej, którą można łatwo poznać po nagromadzonych w niej skrzydłach i odnóżach owadów.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Gatunek ten odróżniany od gacka brunatnego dopiero od ok. około 50 lat, zatem brak jest jakichkolwiek informacji dawnych na jego temat. Zimą preferuje jako miejsca hibernacji obiekty niewielkie (np. przydomowe piwnice), przez co podczas obserwacji monitoringowych jest obserwowany rzadko. W związku z tym brak jest informacji o zmianach jego liczebności w Polsce.
Gacek szary nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez płomykówkę – jest jednym z częściej chwytanych gatunków nietoperzy przez tę sowę – w jej pokarmie stanowił prawie 10% złowionych nietoperzy.
- Niszczenie lub przekształcanie zimowisk – dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
- Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
- Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic, będących jednym z najważniejszych miejscem zimowania nietoperzy dla gacka szarego.
- Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
- Gacek szary, jako korzystający przede wszystkim z małych kubaturowo zimowisk, niewiele zyskuje na obejmowaniu ochroną prawną ważnych miejsc hibernacji nietoperzy. Dlatego niesłychanie ważne jest utrzymywanie niewielkich obiektów, w których zimują te ssaki. Są to przede wszystkim nieużytkowane piwnice.
- W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
- W budynkach zasiedlanych przez gacki należy zminimalizować oddziaływanie ich użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.
Gacek szary objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej.
- Ciechanowski M., Przesmycka A., Biała A. 2005. Pierwsze stwierdzenie gacka szarego Plecotus austriacus (Fischer, 1829) na polskim Pobrzeżu Bałtyku. Nietoperze 6: 37-42.
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Kowalski K. & Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze – Chiroptera. [W:] Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19‑26.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J., 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
- Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
- Řehàk Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
- Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0031. Plecotus austriacus (Fischer, 1829). W: Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 80-81, mapy: 65.
- Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację – zgłoś na Forum Przyrodniczym Bocian
Internetowy atlas nietoperzy