Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Mopek występuje w zachodniej i środkowej Europie, sięgając południa Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Na wschodzie granica jego występowania kończy się na Łotwie, Białorusi i Ukrainie oraz Morzu Czarnym. W Polsce znany jest z całego kraju, przy czym rzadziej stwierdzany bywa w północnej jego części.
Mopek występuje w zachodniej i środkowej Europie, sięgając południa Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Na wschodzie granica jego występowania kończy się na Łotwie, Białorusi i Ukrainie oraz Morzu Czarnym. W Polsce znany jest z całego kraju, przy czym rzadziej stwierdzany bywa w północnej jego części.
Środowisko
Jest gatunek związany z kompleksami leśnymi, w których poluje, i gdzie najczęściej znajduje ukrycia kolonii letnich. Jednak kryjówki te mogą być zlokalizowane także w zabudowie w pobliżu lasów. Zimą pojawia się często na terenach zabudowanych (także w dużych miastach) czy w mozaice polno-leśnej.
Opis gatunku
Jest nietoperzem średniej wielkości. Futro na grzbiecie bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów białe, złociste lub srebrzyste; na brzuchu włosy są jaśniejsze. Błony lotne i uszy bardzo ciemne. Skrzydła są wąskie. Uszy stykają się u nasady, są niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek jest nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Pyszczek pomarszczony. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny nie wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 36,1-43,7 mm.
Nietoperz ten jest łatwy do rozpoznania. Bardzo charakterystyczny pyszczek, stykające się u nasady uszy oraz czarne futerko uniemożliwiają pomyłkę z innymi gatunkami.
Jest nietoperzem średniej wielkości. Futro na grzbiecie bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów białe, złociste lub srebrzyste; na brzuchu włosy są jaśniejsze. Błony lotne i uszy bardzo ciemne. Skrzydła są wąskie. Uszy stykają się u nasady, są niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek jest nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Pyszczek pomarszczony. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny nie wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 36,1-43,7 mm.
Nietoperz ten jest łatwy do rozpoznania. Bardzo charakterystyczny pyszczek, stykające się u nasady uszy oraz czarne futerko uniemożliwiają pomyłkę z innymi gatunkami.
Czaszka jest bardzo mała, delikatna. Bardzo charakterystyczne jest wklęśnięcie, znajdujące się w okolicy kości nosowych. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 12,8-14,0 mm, długość żuchwy: 8,8-9,4 mm, wysokość gałęzi żuchwy: 2,3-2,7 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne mopka w detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na częstotliwości 32-40 kHz i brzmią jak suchy terkot nocków, bądź też zauważalny jest nieregularny rytm, składający się z dwu różniących się dźwięków.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 22 lata, zaś w Polsce - 13 lat i 9 miesięcy.
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne mopka w detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na częstotliwości 32-40 kHz i brzmią jak suchy terkot nocków, bądź też zauważalny jest nieregularny rytm, składający się z dwu różniących się dźwięków.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 22 lata, zaś w Polsce - 13 lat i 9 miesięcy.
Biologia
Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie letnie spotykane były jedynie kilkakrotnie za niezamykanymi okiennicami budynków oraz w szczelinach budynków i betonowego wiaduktu. Pojedyncze osobniki obserwowano na strychach oraz za płatami odstającej kory starych drzew. Poza Polską mopki obserwowano także w skrzynkach dla nietoperzy, konstruowanych specjalnie dla mopka (płaskich i bardzo szerokich). Kolonie rozrodcze składają się z kilku-kilkudziesięciu samic, które na przełomie czerwca i lipca rodzą jedno, rzadziej dwoje młodych. Po około dwu miesiącach młode uzyskują samodzielność.
Późnym latem i wczesną jesienią obserwowana jest duża aktywność samic i samców mopka w otworach i wewnątrz podziemi. Kopulację obserwowano zarówno w tym okresie, jak i zimą, podczas hibernacji.
Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie letnie spotykane były jedynie kilkakrotnie za niezamykanymi okiennicami budynków oraz w szczelinach budynków i betonowego wiaduktu. Pojedyncze osobniki obserwowano na strychach oraz za płatami odstającej kory starych drzew. Poza Polską mopki obserwowano także w skrzynkach dla nietoperzy, konstruowanych specjalnie dla mopka (płaskich i bardzo szerokich). Kolonie rozrodcze składają się z kilku-kilkudziesięciu samic, które na przełomie czerwca i lipca rodzą jedno, rzadziej dwoje młodych. Po około dwu miesiącach młode uzyskują samodzielność.
Późnym latem i wczesną jesienią obserwowana jest duża aktywność samic i samców mopka w otworach i wewnątrz podziemi. Kopulację obserwowano zarówno w tym okresie, jak i zimą, podczas hibernacji.
Zimą preferuje kryjówki chłodne. Może zimować w miejscach, gdzie temperatura oscyluje wokół zera stopni, a znosi krótkotrwałe spadki temperatury do -10oC. Występuje we wszelkiego rodzaju podziemiach, a także w dziuplach drzew. Najliczniej spotykany jest w betonowych obiektach powojskowych - np. w fortach w Osowcu-Twierdzy czy w okolicach Przemyśla, Modlina oraz Terespola. W kryjówkach chętnie ukrywa się w szczelinach, tworząć często duże skupiska, liczące nawet do kilkuset osobników. Jest to gatunek osiadły, sporadycznie odnotowywane przeloty sięgają 290 km
Odżywianie się, pokarm
Mopek żeruje najczęściej wewnątrz kompleksów leśnych lub na ich obrzeżach, w parkach itp. Poluje blisko roślinności - wśród koron drzew i zakrzaczeń. Odżywia się głównie motylami nocnymi, sporadycznie muchówkami czy innymi drobnymi owadami nocnymi.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Brak jest niestety danych dotyczących zmian w jego populacjach, jednak w ostatnich dwudziestu latach jego liczebność w wielu zimowiskach wzrosła (np. w Jaskini Szachownica czy fortach modliskich).
Zagrożenia
Mopek bardzo rzadko stwierdzany jest w pokarmie ptasich drapieżników. Z Polski wykazano, że jest on chwytany bardzo nielicznie przez płomykówkę i puszczyka. Wykazano także, że na zimujących osobnikach mogą żerować bogatki lub modraszki, wydziobując tłuszcz i mózg. Natomiast bardzo często chwytały go kuny domowe, żerujące w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym - na 159 nietoperzy, aż 123 były to mopki!
Mopek bardzo rzadko stwierdzany jest w pokarmie ptasich drapieżników. Z Polski wykazano, że jest on chwytany bardzo nielicznie przez płomykówkę i puszczyka. Wykazano także, że na zimujących osobnikach mogą żerować bogatki lub modraszki, wydziobując tłuszcz i mózg. Natomiast bardzo często chwytały go kuny domowe, żerujące w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym - na 159 nietoperzy, aż 123 były to mopki!
- Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
- Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
- Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic, które dla mopka są prawdopodobnie dość ważnym miejscem zimowania.
- Remonty budynków, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
- Likwidowanie okiennic z zabudowie wielskiej, będących ważnym miejscem ukrycia dla mopka.
- Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).
Ochrona
- Podstawowe zimowiska nietoperzy, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, obiektach militarnych i innych podziemiach, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska mopka objęte są już ochroną: rez. Nietoperek oraz Nietoperek II jako rezerwaty nietoperzy czy Piwnica Fosa w Warszawie jako pomnik przyrody. Wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkanaście zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II), wybrane forty w Poznaniu, sztolnie na Dolnym Śląsku.
- Obejmowane ochroną oraz dostosowywane dla potrzeb zimujących nietoperzy powinny być także niewielkie zimowiska, np. nieużytkowane piwnice.
- W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
- Ochrona kolonii letnich jest trudniejsza. Podczas remontów drewnianych budynków bardzo często likwidowane są okiennice, będące miejscami ukrycia mopków. Dobrym rozwiązaniem jest wieszanie skrzynek lęgowych na śródleśnych, drewnianych budynkach - płaskich, przypominających okiennice. Należy w nich zminimalizować wpływ kolonii na obiekt (dotyczy zwłaszcza budynków drewnianych) oraz oddziaływanie użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy.
- W drzewostanach należy pozostawiać jak najwięcej obumierających starych drzew z odstającą korą.
Status gatunku
Mopek objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków zagrożonych wyginięciem (kategoria Vulnerable) na liście IUCN.
Bibliografia
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze - Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
- Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999. Nietoperze 3: 119-128.
- Lesiński G. 1986. Ecology of bats hibernating underground in central Poland. Acta theriol. 31: 507-521.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
- Lesiński G., Kowalski M. 2004. Barbastella barbastellus (Schreber, 1774). Mopek. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.).Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 381-385.
- Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
- Nowak J., Kozakiewicz K. 2000. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 1993-1999. Studia Chiropterologica 1: 43-56.
- Radzicki G., Hejduk J., Bańbura J. 1999. Tits (Parus major and Parus caeruleus) preying upon hibernating bats. Ornis Fennica 76: 93-94.
- Řehak Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
- Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0032. Barbastella barbastellus (Schreber, 1774). W: Z. Pucek, J. Raczyński (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 81-82, mapy: 67.
- Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
- Urbańczyk Z. 1991. Hibernation of Myotis daubentoni and Barbastella barbastellus in Nietoperk Bat Reserve. Myotis 29: 115-120.
Marek Kowalski
18 V 2007 r.
18 V 2007 r.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy
