Mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774)
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Mopek występuje w zachodniej i środkowej Europie, sięgając południa Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Na wschodzie granica jego występowania kończy się na Łotwie, Białorusi i Ukrainie oraz Morzu Czarnym. W Polsce znany jest z całego kraju, przy czym rzadziej stwierdzany bywa w północnej jego części.
Mopek występuje w zachodniej i środkowej Europie, sięgając południa Wysp Brytyjskich i Skandynawii. Na wschodzie granica jego występowania kończy się na Łotwie, Białorusi i Ukrainie oraz Morzu Czarnym. W Polsce znany jest z całego kraju, przy czym rzadziej stwierdzany bywa w północnej jego części.
-
Portret mopka. Strzałką zaznaczono miejsce stykania się uszu. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Środowisko
Jest gatunek związany z kompleksami leśnymi, w których poluje, i gdzie najczęściej znajduje ukrycia kolonii letnich. Jednak kryjówki te mogą być zlokalizowane także w zabudowie w pobliżu lasów. Zimą pojawia się często na terenach zabudowanych (także w dużych miastach) czy w mozaice polno-leśnej.
-
Kończyna tylna mopka. Wydoczne jest przyczepienie błony skrzydłowej do nasady palców oraz niewielki płatek za ostrogą. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Opis gatunku
Jest nietoperzem średniej wielkości. Futro na grzbiecie bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów białe, złociste lub srebrzyste; na brzuchu włosy są jaśniejsze. Błony lotne i uszy bardzo ciemne. Skrzydła są wąskie. Uszy stykają się u nasady, są niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek jest nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Pyszczek pomarszczony. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny nie wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 36,1-43,7 mm.
Nietoperz ten jest łatwy do rozpoznania. Bardzo charakterystyczny pyszczek, stykające się u nasady uszy oraz czarne futerko uniemożliwiają pomyłkę z innymi gatunkami.
Jest nietoperzem średniej wielkości. Futro na grzbiecie bardzo długie i gęste, ciemnobrązowe lub czarne, końce włosów białe, złociste lub srebrzyste; na brzuchu włosy są jaśniejsze. Błony lotne i uszy bardzo ciemne. Skrzydła są wąskie. Uszy stykają się u nasady, są niezbyt długie, bardzo szerokie. Koziołek jest nożowaty, sięgający połowy długości ucha. Pyszczek pomarszczony. Błona skrzydłowa przyczepiona do nasady palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Poza nią wystaje płatek skórny nie wzmocniony poprzeczną chrząstką. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na ok. 1 mm. Przedramię długości 36,1-43,7 mm.
Nietoperz ten jest łatwy do rozpoznania. Bardzo charakterystyczny pyszczek, stykające się u nasady uszy oraz czarne futerko uniemożliwiają pomyłkę z innymi gatunkami.
Czaszka jest bardzo mała, delikatna. Bardzo charakterystyczne jest wklęśnięcie, znajdujące się w okolicy kości nosowych. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 12,8-14,0 mm, długość żuchwy: 8,8-9,4 mm, wysokość gałęzi żuchwy: 2,3-2,7 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 2 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne mopka w detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na częstotliwości 32-40 kHz i brzmią jak suchy terkot nocków, bądź też zauważalny jest nieregularny rytm, składający się z dwu różniących się dźwięków.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 22 lata, zaś w Polsce - 13 lat i 9 miesięcy.
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne mopka w detektorze heterodynowym najlepiej słyszalne są na częstotliwości 32-40 kHz i brzmią jak suchy terkot nocków, bądź też zauważalny jest nieregularny rytm, składający się z dwu różniących się dźwięków.
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 22 lata, zaś w Polsce - 13 lat i 9 miesięcy.
-
Hibernujący mopek. Fot. Grzegorz Gołębniak i Andrzej Wojtaszewski
Biologia
Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie letnie spotykane były jedynie kilkakrotnie za niezamykanymi okiennicami budynków oraz w szczelinach budynków i betonowego wiaduktu. Pojedyncze osobniki obserwowano na strychach oraz za płatami odstającej kory starych drzew. Poza Polską mopki obserwowano także w skrzynkach dla nietoperzy, konstruowanych specjalnie dla mopka (płaskich i bardzo szerokich). Kolonie rozrodcze składają się z kilku-kilkudziesięciu samic, które na przełomie czerwca i lipca rodzą jedno, rzadziej dwoje młodych. Po około dwu miesiącach młode uzyskują samodzielność.
Późnym latem i wczesną jesienią obserwowana jest duża aktywność samic i samców mopka w otworach i wewnątrz podziemi. Kopulację obserwowano zarówno w tym okresie, jak i zimą, podczas hibernacji.
Biologia tego gatunku poznana jest bardzo słabo. Kolonie letnie spotykane były jedynie kilkakrotnie za niezamykanymi okiennicami budynków oraz w szczelinach budynków i betonowego wiaduktu. Pojedyncze osobniki obserwowano na strychach oraz za płatami odstającej kory starych drzew. Poza Polską mopki obserwowano także w skrzynkach dla nietoperzy, konstruowanych specjalnie dla mopka (płaskich i bardzo szerokich). Kolonie rozrodcze składają się z kilku-kilkudziesięciu samic, które na przełomie czerwca i lipca rodzą jedno, rzadziej dwoje młodych. Po około dwu miesiącach młode uzyskują samodzielność.
Późnym latem i wczesną jesienią obserwowana jest duża aktywność samic i samców mopka w otworach i wewnątrz podziemi. Kopulację obserwowano zarówno w tym okresie, jak i zimą, podczas hibernacji.
Zimą preferuje kryjówki chłodne. Może zimować w miejscach, gdzie temperatura oscyluje wokół zera stopni, a znosi krótkotrwałe spadki temperatury do -10oC. Występuje we wszelkiego rodzaju podziemiach, a także w dziuplach drzew. Najliczniej spotykany jest w betonowych obiektach powojskowych - np. w fortach w Osowcu-Twierdzy czy w okolicach Przemyśla, Modlina oraz Terespola. W kryjówkach chętnie ukrywa się w szczelinach, tworząć często duże skupiska, liczące nawet do kilkuset osobników. Jest to gatunek osiadły, sporadycznie odnotowywane przeloty sięgają 290 km
-
Mopki zimujące w szczelinie jednego z fortów. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Odżywianie się, pokarm
Mopek żeruje najczęściej wewnątrz kompleksów leśnych lub na ich obrzeżach, w parkach itp. Poluje blisko roślinności - wśród koron drzew i zakrzaczeń. Odżywia się głównie motylami nocnymi, sporadycznie muchówkami czy innymi drobnymi owadami nocnymi.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Brak jest niestety danych dotyczących zmian w jego populacjach, jednak w ostatnich dwudziestu latach jego liczebność w wielu zimowiskach wzrosła (np. w Jaskini Szachownica czy fortach modliskich).
Zagrożenia
Mopek bardzo rzadko stwierdzany jest w pokarmie ptasich drapieżników. Z Polski wykazano, że jest on chwytany bardzo nielicznie przez płomykówkę i puszczyka. Wykazano także, że na zimujących osobnikach mogą żerować bogatki lub modraszki, wydziobując tłuszcz i mózg. Natomiast bardzo często chwytały go kuny domowe, żerujące w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym - na 159 nietoperzy, aż 123 były to mopki!
Mopek bardzo rzadko stwierdzany jest w pokarmie ptasich drapieżników. Z Polski wykazano, że jest on chwytany bardzo nielicznie przez płomykówkę i puszczyka. Wykazano także, że na zimujących osobnikach mogą żerować bogatki lub modraszki, wydziobując tłuszcz i mózg. Natomiast bardzo często chwytały go kuny domowe, żerujące w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym - na 159 nietoperzy, aż 123 były to mopki!
- Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
- Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
- Likwidowanie coraz rzadziej użytkowanych przydomowych piwnic, które dla mopka są prawdopodobnie dość ważnym miejscem zimowania.
- Remonty budynków, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
- Likwidowanie okiennic z zabudowie wielskiej, będących ważnym miejscem ukrycia dla mopka.
- Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że jego nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą).
Ochrona
- Podstawowe zimowiska nietoperzy, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, obiektach militarnych i innych podziemiach, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska mopka objęte są już ochroną: rez. Nietoperek oraz Nietoperek II jako rezerwaty nietoperzy czy Piwnica Fosa w Warszawie jako pomnik przyrody. Wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkanaście zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II), wybrane forty w Poznaniu, sztolnie na Dolnym Śląsku.
- Obejmowane ochroną oraz dostosowywane dla potrzeb zimujących nietoperzy powinny być także niewielkie zimowiska, np. nieużytkowane piwnice.
- W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
- Ochrona kolonii letnich jest trudniejsza. Podczas remontów drewnianych budynków bardzo często likwidowane są okiennice, będące miejscami ukrycia mopków. Dobrym rozwiązaniem jest wieszanie skrzynek lęgowych na śródleśnych, drewnianych budynkach - płaskich, przypominających okiennice. Należy w nich zminimalizować wpływ kolonii na obiekt (dotyczy zwłaszcza budynków drewnianych) oraz oddziaływanie użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy.
- W drzewostanach należy pozostawiać jak najwięcej obumierających starych drzew z odstającą korą.
-
Mopek. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
Status gatunku
Mopek objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków zagrożonych wyginięciem (kategoria Vulnerable) na liście IUCN.
Bibliografia
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze - Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
- Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999. Nietoperze 3: 119-128.
- Lesiński G. 1986. Ecology of bats hibernating underground in central Poland. Acta theriol. 31: 507-521.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
- Lesiński G., Kowalski M. 2004. Barbastella barbastellus (Schreber, 1774). Mopek. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.).Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 381-385.
- Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
- Nowak J., Kozakiewicz K. 2000. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 1993-1999. Studia Chiropterologica 1: 43-56.
- Radzicki G., Hejduk J., Bańbura J. 1999. Tits (Parus major and Parus caeruleus) preying upon hibernating bats. Ornis Fennica 76: 93-94.
- Řehak Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
- Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0032. Barbastella barbastellus (Schreber, 1774). W: Z. Pucek, J. Raczyński (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 81-82, mapy: 67.
- Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
- Urbańczyk Z. 1991. Hibernation of Myotis daubentoni and Barbastella barbastellus in Nietoperk Bat Reserve. Myotis 29: 115-120.
Marek Kowalski
18 V 2007 r.
18 V 2007 r.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy
