Nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797)
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Gromada: ssaki Mammalia, rząd: nietoperze Chiroptera,
rodzina: mroczkowate Vespertilionidae
Rozmieszczenie geograficzne
Nocek duży występuje w Europie, zasiedlając prawie cały jej obszar, z wyjątkiem północy (Islandia, Wyspy Brytyjskie, Skandynawia, Państwa Bałtyckie) i wschodu (państwa byłego Związku Sowieckiego z wyjątkiem Ukrainy i Białorusi). Północną Afrykę, wg ostatnich badań, zamieszkuje oddzielny gatunek nocka – nocek punicki Myotis punicus. W Polsce występuje licznie w południowej i środkowej części kraju, natomiast z północnej części znane są nieliczne obserwacje. Na zachodzie sięga Pobrzeża Bałtyckiego, natomiast na wschodzie nie był notowany w północnej części kraju (Mazury, Suwalszczyzna).
Nocek duży występuje w Europie, zasiedlając prawie cały jej obszar, z wyjątkiem północy (Islandia, Wyspy Brytyjskie, Skandynawia, Państwa Bałtyckie) i wschodu (państwa byłego Związku Sowieckiego z wyjątkiem Ukrainy i Białorusi). Północną Afrykę, wg ostatnich badań, zamieszkuje oddzielny gatunek nocka – nocek punicki Myotis punicus. W Polsce występuje licznie w południowej i środkowej części kraju, natomiast z północnej części znane są nieliczne obserwacje. Na zachodzie sięga Pobrzeża Bałtyckiego, natomiast na wschodzie nie był notowany w północnej części kraju (Mazury, Suwalszczyzna).
Środowisko
Gatunek użytkujący szerokie spektrum środowisk – żerujący najczęściej na terenach leśnych, zaś kryjówki letnie wybierający raczej na terenach zurbanizowanych.
Gatunek użytkujący szerokie spektrum środowisk – żerujący najczęściej na terenach leśnych, zaś kryjówki letnie wybierający raczej na terenach zurbanizowanych.
Opis gatunku
Nocek duży jest największym gatunkiem nietoperza, należącym do stałych elementów naszej fauny. Futro na grzbiecie jest szarobrązowe z jasnobrązowymi końcówkami (u osobników młodych szarobrązowe), na brzuchu białawe. Błony lotne są ciemne, ucho i pyszczek jaśniejsze, cieliste. Skrzydła są szerokie. Ucho jest duże, na wewnętrznej stronie z 8-10 poprzecznymi fałdami. Koziołek jest nożowaty, równomiernie zwężający się ku końcowi, sięgający połowy długości ucha. Błona skrzydłowa przyczepiona jest pomiędzy piętą a nasadą palców. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Płatek nie występuje. Koniec ogona wystaje poza błonę ogonową na 1-2 mm. Przedramię o długości 55,2-65,2 mm.
-
Nocek duży. Z prawej - portret, z lewej stopa. Fot. Judyta Gulatowska, Marek Kowalski
Trzymany w ręku jest nie do pomylenia z żadnym innym gatunkiem występującym w Polsce - jego wielkość (oceniona na podstawie długości przedramienia) wyklucza pozostałe nietoperze. Najmniejsze osobniki mogą być wielkości dużych mroczków późnych czy borowców wielkich, jednak biały brzuch i wyraźne duże uszy wykluczają te gatunki.
Oglądając nietoperza w kryjówce istnieje możliwość pomylenia z nockiem Bechsteina lub nockiem Natterera. Od obu gatunków odróżnia go wielkość. Jednakże obserwując nietoperza wciśniętego w szczelinę lub wiszącego na znacznej wysokości nie mamy możliwości ocenienia wielkości nietoperza. Wówczas pomyłka (w pierwszej sytuacji z nockiem Bechsteina, zaś w drugiej z nockiem Natterera) jest możliwa.
Podstawowymi różnicami są:
Oglądając nietoperza w kryjówce istnieje możliwość pomylenia z nockiem Bechsteina lub nockiem Natterera. Od obu gatunków odróżnia go wielkość. Jednakże obserwując nietoperza wciśniętego w szczelinę lub wiszącego na znacznej wysokości nie mamy możliwości ocenienia wielkości nietoperza. Wówczas pomyłka (w pierwszej sytuacji z nockiem Bechsteina, zaś w drugiej z nockiem Natterera) jest możliwa.
Podstawowymi różnicami są:
- względem nocka Bechsteina: uszy proporcjonalnie do ciała czy głowy mniejsze i szerzej rozstawione (u nocka Bechsteina przestrzeń między uszami jest mniejsza niż szerokość uszu u nasady, zaś u nocka dużego zdecydowanie większa);
- względem nocka Natterera: (pomyłka możliwa przy zdjęciach albo przy nietoperzach wiszących na dużych wysokościach): w przypadku zdjęć warto zwrócić uwagę na przedramię (nadgarstek nocka dużego jest dużo większy) oraz na kształt uszu, które u nocka dużego są bardziej zaostrzone niż u nocka Natterera (u tego ostatniego zewnętrzna krawędź ucha jest prawie prosta).
-
Głowa nocka dużego (Mm), nocka Bechsteina (Mbc) i nocka Natterera (Mn). Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski (Mm, Mn) oraz Grzegorz Lesiński (Mbc)
Czaszka jest duża, masywna, silnie wyprofilowana. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 21,5-24,0 mm, długość żuchwy - 17,3-19,1 mm. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.
Sygnały echolokacyjne nocka dużego wydawane są na częstotliwości 35 kHz, w detektorze słyszane są jako relatywnie mocne i długie kliknięcia (trzaski).
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 37 lat i jeden miesiąc, a w Polsce 12 lat i 9 miesięcy.
Sygnały echolokacyjne nocka dużego wydawane są na częstotliwości 35 kHz, w detektorze słyszane są jako relatywnie mocne i długie kliknięcia (trzaski).
Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 37 lat i jeden miesiąc, a w Polsce 12 lat i 9 miesięcy.
Biologia
Kryjówkami kolonii rozrodczych są najczęściej strychy. Jednakże w Polsce znane są obecnie trzy kolonie bytujące w podziemiach: w jaskini Studnisko, w obiektach naziemnych Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego oraz w umocnieniach Twierdzy Modlin, jednak na południu Europy jaskinie i sztolnie są przez niego zasiedlane przez cały rok. Samce przebywają pojedynczo w bardziej różnorodnych kryjówkach - często można je spotkać w dużych podziemiach oraz (sporadycznie) skrzynkach lęgowych. Jednokrotnie obserwowano ten gatunek w dziupli (Zamojszczyzna). Kolonie rozrodcze są bardzo duże, w latach pięćdziesiątych poprzedniego stulecia sięgały kilku tysięcy samic. Jednak w ostatnich pięćdziesięciu latach liczebność tego gatunku spadła i obecnie wielkość kolonii rzadko przekracza 500. Znane są bardzo rzadkie przypadki funkcjonowania bardzo małych i trwałych kolonii (5-8 samic). Nietoperze te najczęściej nie kryją się w szczelinach, lecz wiszą na ścianach strychu.
Kryjówkami kolonii rozrodczych są najczęściej strychy. Jednakże w Polsce znane są obecnie trzy kolonie bytujące w podziemiach: w jaskini Studnisko, w obiektach naziemnych Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego oraz w umocnieniach Twierdzy Modlin, jednak na południu Europy jaskinie i sztolnie są przez niego zasiedlane przez cały rok. Samce przebywają pojedynczo w bardziej różnorodnych kryjówkach - często można je spotkać w dużych podziemiach oraz (sporadycznie) skrzynkach lęgowych. Jednokrotnie obserwowano ten gatunek w dziupli (Zamojszczyzna). Kolonie rozrodcze są bardzo duże, w latach pięćdziesiątych poprzedniego stulecia sięgały kilku tysięcy samic. Jednak w ostatnich pięćdziesięciu latach liczebność tego gatunku spadła i obecnie wielkość kolonii rzadko przekracza 500. Znane są bardzo rzadkie przypadki funkcjonowania bardzo małych i trwałych kolonii (5-8 samic). Nietoperze te najczęściej nie kryją się w szczelinach, lecz wiszą na ścianach strychu.
W maju lub czerwcu, po trwającej 40-70 dni ciąży, samica rodzi jedno młode. Rozwijają się one powoli - samodzielność uzyskują po około 6 tygodniach. Późnym latem, po uzyskaniu przez młode nietoperze samodzielności, ma miejsce okres godowy. W tym okresie samce zajmują określoną kryjówkę, najczęściej fragment strychu, i starają się przywabić do siebie jak najwięcej samic. Na dużym strychu może być nawet kilkanaście samców rozmieszczonych w różnych miejscach. Wtedy następuje kopulacja, natomiast zapłodnienie jest przesunięte na wiosnę kolejnego roku. Późnym latem i jesienią w otworach niektórych jaskiń lub sztolni obserwować można wzmożoną aktywność osobników nocka dużego latających w otworach i wewnątrz tych obiektów. Jej powód nie jest dokładnie rozpoznany, można przypuszczać, że jest ona związana z godami.
Zimą spotykany jest w dużych podziemiach, zarówno naturalnych, jak i sztucznych. Sporadycznie zimuje w małych obiektach, jak studnie czy małe piwnice. Preferuje kryjówki ciepłe (ok. 10oC) i wilgotne. Poszczególne osobniki często przebywają w ciasnych skupieniach. Maksymalne liczebności stwierdzone w jaskiniach to ponad 400 os. (Jaskinia Szachownica), zaś w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym obserwowano prawie 10 000 os.! Kryjówki zimowe najczęściej znajdują się w pobliżu letnich, chociaż stwierdzono przeloty pomiędzy nimi na odległości przekraczające 250 km. Duże zimowiska mogą być miejscem przyciągającym osobniki z dużej okolicy - np. do Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego często przylatują na zimę osobniki z odległości 100-150 km.
-
Zimujące nocki duże. Po lewej - pojedynczy osobnik, fot. Judyta Gulatowska, Marek Kowalski; po lewej - grupa, fot. Marek Kowalski
Odżywianie się, pokarm
Wylatuje na żer ze swych dziennych schronień dość późno po zachodzie słońca. Odżywia się dużymi owadami nielatającymi, głównie biegającymi po ziemi chrząszczami z rodziny biegaczowatych. Wskazuje to na odmienny niż u innych nietoperzy sposób polowania - nocki duże latają nisko i chwytają biegające po ziemi duże owady. Polują głównie w lasach, rzadziej na terenach otwartych.
Wylatuje na żer ze swych dziennych schronień dość późno po zachodzie słońca. Odżywia się dużymi owadami nielatającymi, głównie biegającymi po ziemi chrząszczami z rodziny biegaczowatych. Wskazuje to na odmienny niż u innych nietoperzy sposób polowania - nocki duże latają nisko i chwytają biegające po ziemi duże owady. Polują głównie w lasach, rzadziej na terenach otwartych.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Jest jednym z nielicznych gatunków, dla których spadek liczebności w naszym kraju został dobrze udokumentowany. Już w połowie XIX w. Taczanowski podaje opisowo "ilość" nietoperzy zasiedlającą Jaskinię Nietoperzową: "hr. Wodzicki odwiedzając tę miejscowość, znalazł niezliczone massy niedoperzów przyczepione do sklepień. Dla przekonania się jak dalece trudne są do spędzenia, trzy razy w jednym kierunku strzelał: wszakże tyle tylko miejsca opróżnionego zostawało, ile nabój zajął, w innych zwierzęta nieporuszone siedziały. Po tej próbie dwa koszyki napełniono zabitymi niedoperzami.". Można przypuszczać, że letnia kolonia nocka dużego liczyła wówczas tysiące osobników. Niestety, już w połowie XX w. kolonia ta nie istniała. W latach 50-tych XX w. rozpoczęto dokładną penetrację jaskiń, najczęściej położonych na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Stan "wyjściowy" (początek lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia) był wielokrotnie niższy niż opisywany przez Taczanowskiego. Jednak późniejsze obserwacje pokazały, że jego liczebność nie ulegała dalszemu spadkowi, a w ostatnich 15-20 latach można nawet zaobserwować wzrost liczby osobników. Potwierdzają to także dane z innych regionów Polski (brak zmian liczebności, np. forty w Poznaniu, jaskinia Szachownica; lub wzrost, np. grupa warowna w Strzalinach).
Jest jednym z nielicznych gatunków, dla których spadek liczebności w naszym kraju został dobrze udokumentowany. Już w połowie XIX w. Taczanowski podaje opisowo "ilość" nietoperzy zasiedlającą Jaskinię Nietoperzową: "hr. Wodzicki odwiedzając tę miejscowość, znalazł niezliczone massy niedoperzów przyczepione do sklepień. Dla przekonania się jak dalece trudne są do spędzenia, trzy razy w jednym kierunku strzelał: wszakże tyle tylko miejsca opróżnionego zostawało, ile nabój zajął, w innych zwierzęta nieporuszone siedziały. Po tej próbie dwa koszyki napełniono zabitymi niedoperzami.". Można przypuszczać, że letnia kolonia nocka dużego liczyła wówczas tysiące osobników. Niestety, już w połowie XX w. kolonia ta nie istniała. W latach 50-tych XX w. rozpoczęto dokładną penetrację jaskiń, najczęściej położonych na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Stan "wyjściowy" (początek lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia) był wielokrotnie niższy niż opisywany przez Taczanowskiego. Jednak późniejsze obserwacje pokazały, że jego liczebność nie ulegała dalszemu spadkowi, a w ostatnich 15-20 latach można nawet zaobserwować wzrost liczby osobników. Potwierdzają to także dane z innych regionów Polski (brak zmian liczebności, np. forty w Poznaniu, jaskinia Szachownica; lub wzrost, np. grupa warowna w Strzalinach).
Zagrożenia
Nocek duży nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez sowy - jest jednym z najczęściej chwytanych gatunków nietoperzy. Stanowi on około 25% nietoperzy chwytanych przez puszczyka i około 20% chwytanych przez płomykówkę. Jednak na Nizimie Mazowieckiej, gdzie w pokarmie płomykówki obserwowanyo podobny udział tego gatunku, w pokarmie puszczyka go nie stwierdzono. W pokarmie kuny domowej, polującej na terenie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (największego polskiego zimowiska nietoperzy), nocek duży był jednym z częściej chwytanych nietoperzy.
Nocek duży nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez sowy - jest jednym z najczęściej chwytanych gatunków nietoperzy. Stanowi on około 25% nietoperzy chwytanych przez puszczyka i około 20% chwytanych przez płomykówkę. Jednak na Nizimie Mazowieckiej, gdzie w pokarmie płomykówki obserwowanyo podobny udział tego gatunku, w pokarmie puszczyka go nie stwierdzono. W pokarmie kuny domowej, polującej na terenie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (największego polskiego zimowiska nietoperzy), nocek duży był jednym z częściej chwytanych nietoperzy.
- Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
- Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni niesie za sobą zagrożenia znacznego podniesienia temperatury w obiekcie, a tym samym wybudzeń nietoperzy; osobnikom wiszącym na wierzchu ścian czy sufitu grozi podpalenie.
- Remonty strychów, zwłaszcza w okresie maj-sierpień, oraz wykorzystywanie toksycznych środków konserwacji drewna i likwidowanie otworów wlotowych, wpływa negatywnie na kolonie kryjące się w budynkach. Także nocna iluminacja budynków może być poważnym problemem – nietoperze nie wylatują z kryjówek, gdy jest jasno.
- Duże ilości odchodów, zalegające na stropie pod koloniami letnimi. Mogą one przyczyniać się do jego gnicia, a przez to osłabienia. Nie bez znaczenia jest też nacisk, jaki powodują masy odchodów na strop.
Ochrona
- Podstawowe zimowiska nocka dużego, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach czy obiektach militarnych, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska tych ssaków objęte są już ochroną: rez. Nietoperek oraz Nietoperek II jako rezerwaty nietoperzy, wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkanaście zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II), wybrane forty w Poznaniu, sztolnie na Dolnym Śląsku.
- W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
- Ochroną powinny zostać objęte również kryjówki największych koloni rozrodczych (liczących ponad 200 samic). Należy w nich zminimalizować wpływ kolonii na obiekt (dotyczy zwłaszcza budynków drewnianych) oraz oddziaływanie użytkowników na kolonię. W przypadku konieczności dokonania remontu budynku, w którym znajduje się kolonia rozrodcza, należy: (1) nie prowadzić prac remontowych w okresie maj-październik (przebywanie kolonii na strychu), (2) unikać środków konserwacji drewna toksycznych dla kręgowców (zawierających Lindan, PCB itp.), (3) pozostawić po remoncie wloty dla nietoperzy, prowadzące na strych.
- W miejscach, gdzie obecność nietoperzy powoduje sytuację konfliktową (np. niszczenie stropu), powinny być stosowane rozwiązania likwidujące konflikty, np. remonty drewnianych stropów, zabezpieczanie ich przed gromadzeniem się na nich odchodów (budowanie wyłożonej folią platformy nad podłogą), sprzątanie odchodów. Kilka kryjówek kolonii rozrodczych zostało zabezpieczonych przez zbudowanie nad podłogą strychu podestu, na którym gromadzą się odchody nietoperzy. Dzięki temu właściwa podłoga nie jest narażona na szkodliwe oddziaływanie kolonii, a właściciele nie są narażeni na szkody spowodowane pobytem nietoperzy na strychu. W Polsce takie prace prowadzono np. na Dolnym Śląsku w kościołach w miejscowościach Paszowice koło Jawora i Wleń. W szkole podstawowej w Kopankach wzmocniono i uzupełniono podłogę.
- Duże kolonie rozrodcze (liczące ponad 200 samic) znajdujące się w podziemiach powinny być chronione podobnie jak zimowiska, jednak zakaz wstępu powinien być przesunięty na okres maj-październik.
- Konieczna jest szeroka akcja informacyjna, skierowana do gmin, proboszczów oraz właścicieli innych obiektów, w których kryją się kolonie rozrodcze nocka dużego, aby działania ochronne zostały właściwie zrozumiane i powszechnie zaakceptowane. Jej celem jest podkreślenie znaczenia rzadkich i zagrożonych gatunków nietoperzy dla dziedzictwa przyrodniczego oraz sprawienie, by lokalne społeczności poczuły się odpowiedzialne za "swoje" nietoperze i wypracowały sposoby zarządzania w celu ochrony danej kolonii
Status gatunku
Nocek duży objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków mniejszego ryzyka, najmniejszej troski (kategoria Lower Risk: not threatened) na liście IUCN.
Nocek duży objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w załączniku II i IV Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków mniejszego ryzyka, najmniejszej troski (kategoria Lower Risk: not threatened) na liście IUCN.
Bibliografia
- Bernard. R., Samoląg J. 2002. Dekady Spisu Nietoperzy 1993-1999 w Strzalinach (północno-zachodnia Polska). Nietoperze 3: 17-25.
- Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
- Jurczyszyn M., Gawlak A., Dzięciołowski R., Kepel A. 2002. Zimowe spisy nietoperzy w Poznaniu w latach 1979-1999. Nietoperze 3: 77-87.
- Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze - Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
- Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19-26.
- Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
- Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
- Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
- Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999. Nietoperze 3: 119-128.
- Kowalski M., Wojtowicz B. 2004. Myotis myotis (Borkhausen, 1797). Nocek duży. W: Adamski P., Bartel R., Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.).Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 363-367.
- Krzanowski A. 1960. Investigations of flights of Polish bats, mainly Myotis myotis (Borkhausen, 1797). Acta theriol. 4: 175-184.
- Lesiński G. 1986. Ecology of bats hibernating underground in central Poland. Acta theriol. 31: 507-521.
- Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
- Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 204. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
- Nowak J., Kozakiewicz K. 2000. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 1993-1999. Studia Chiropterologica 1: 43-56.
- Řehak Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
- Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
- Ruprecht A. L. 1983. 0014. Myotis myotis (Borkhausen, 1797). W: Z. Pucek, J. Raczyński (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 63-65, mapy: 31.
- Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
- Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
- Taczanowski W. 1854. Wiadomość o ptakach i niedoperzach znajdujących się w Dolinie Ojcowskiej. Pam. Fizyogr. 3: 145-152.
- Tryjanowski P. 1997. Food of the Stone marten (Martes foina) in Nietoperek Bat Reserve. Z. Säugetierkunde 62: 318-320.
- Zahn A., Dippel B. 1997. Male roosting habits and mating behaviour of Myotis myotis. J. Zool. 243: 659-674.
Marek Kowalski
18 V 2007 r.
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy
Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":
Internetowy atlas nietoperzy
