Strona główna » Programy » Nietoperze (od 1995) » Gatunki » Nocek Natterera

Nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl 1817)

Gromada: ssaki, rząd: nietoperze, rodzina: mroczkowate

 

 

Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w Europie z wyjątkiem środkowej i północnej Skandynawii, na wschodzie sięgając do Uralu i Kaukazu. W Polsce stwierdzony w całym kraju.
Środowisko

Latem jest związany z lasami, w których znajduje kryjówki oraz żerowiska. Mogą to być zarówno duże kompleksy leśne, jak i zmozaikowany krajobraz polno-leśny. Zimę spędza w podziemiach położonych w różnych środowiskach.
 
 

  • Portret nocka Natterera - widoczne są długie koziołki (trochę skrócone perspektywą) i długie ucho. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

     

     

Opis gatunku


 Jest to gatunek średniej wielkości. Futro na grzbiecie jest jasnobrązowe (u osobników młodych szarobrązowe), na brzuchu białe (najjaśniejsze ze wszystkich nocków). Skrzydła są szerokie. Ucho jest stosunkowo jasne, długie, dość szerokie, do ponad połowy długości równowąskie, dalej delikatnie zwężające się; jego koniec jest wywinięty w kierunku grzbietu. Koziołek jest nożowaty, sięga 2/3 długości ucha. Pyszczek jasny. Błona skrzydłowa dochodzi do nasady palców stopy. Ostroga sięga do połowy odległości między piętą a ogonem. Cechą charakterystyczną tego gatunku jest to, że brzeg błony ogonowej między ostrogą a ogonem jest zgrubiały i porośnięty dwoma rzędami sztywnych, haczykowato zagiętych włosów. Płatek nie występuje. Koniec ogona nie wystaje z błony ogonowej. Przedramię długości 35,9-44,0 mm.

 

 

  • Nocek Natterera: po lewej - nietoperze zimujące; u osobnika w szczelinie widać śnieżnobiały brzuch, oraz za lewym uchem jasny pierścień. Po prawej: błona ogonowa, widać zgrubienie jej brzegu od strony ogona i porastające je włosy. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     

Jako nietoperz średniej wielkości, po wykluczeniu posiadających mniejsze uszy oraz odmienne zabarwienie sierści brzucha i grzbietu karlików oraz mroczka pozłocistego, jest możliwy do pomylenia z małymi i średnimi nockami: rudym, Bechsteina, Brandta, wąsatkiem, orzęsionym i łydkowłosym. Trzymany w ręku nie sprawia problemów - charakterystyczne zgrubienie oraz porośnięcie haczykowatymi włosami brzegu błony ogonowej wyklucza inne gatunki. Trudniej jest, jeżeli mamy zdjęcie albo obserwujemy nietoperza w kryjówce, zwłaszcza wciśniętego w szczelinę. Wówczas musimy zwracać uwagę na uszy - wielkość, kształt i kolor. Poza tym u nocka Natterera za uszami widać (nawet z dużej odległości, aczkolwiek tylko pod pewnym kątem) odstawanie włosów, co powoduje powstawanie jasnych pierścieni.
 
 

  • Głowa (widok z dołu) nocka dużego (Mm), nocka rudego (Md), nocka wąsatka/Brandta (Mms sl), nocka Natterera (Mn), nocka łydkowłosego (Mds) i mroczka pozłocistego (En). Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski

     

     

Podstawowymi cechami rozpoznawczymi są:
  • Względem nocka orzęsionego: jaśniejsze i szersze uszy, kiedy patrzymy od dołu są ułożone w jednej linii (u nocka orzęsionego są ułożone równolegle, ciemniejsze – ciemnobrązowe, z wyraźnym wcięciem na zewnętrznej krawędzi, sięgającym 2/3 długości od nasady ucha); dłuższy koziołek, sięgający 2/3 długości ucha (u nocka orzęsionego sięga połowy długości ucha, nie dochodząc do wcięcia); osobniki obserwowane z bliska mają szersze nozdrza (u nocka orzęsionego są równowąskie i bez pogrubień); wyraźny kontrast między grzbietową i brzuszną stroną ciała (u nocka orzęsionego kontrast w ubarwieniu grzbietowej i brzusznej strony ciała jest subtelniejszy – brzuch szarobrązowy, nie śnieżnobiały, grzbiet brązowy w odcieniach od rudawego do kasztanowego).
  • Względem nocka łydkowłosego: zdecydowanie jaśniejsze uszy i pyszczek; uszy większe; koziołek dłuższy (u nocka Natterera przekraczający połowę długości ucha, u nocka łydkowłosego rzadko sięgający 1/3 jego długości).

  • Nocek Natterera (z prawej) i nocek rudy (z lewej) zimujące w przydomowej piwnicy. Zwraca uwagę różnica w kolorze brzucha oraz ułożeniu uszu. Fot. Iza Nowik
     
     

  • Względem nocka rudego: jaśniejszy pyszczek; jaśniejsze i większe uszy (szersze i dłuższe - u nocka rudego w szczytowej połowie są trójkątne i wyraźnie zaostrzone, zaś u nocka Natterera równowąskie i jedynie na końcu łagodnie zaokrąglone, w części szczytowej zaś wywinięte są w kierunku grzbietu); odmienne ułożenie uszu na głowie (u nocka Natterera ułożone są one prawie w jednej linii, u nocka rudego ułożone są pod kątem); dłuższy koziołek (u nocka Natterera sięga on 2/3 długości ucha, zaś u nocka rudego - najwyżej połowy); mocno biały brzuch (sporadycznie u nocka rudego brzuch może być równie biały).
  • Względem nocka Bechsteina: mniejsze uszy (u nocka Bechsteina sięgają one około połowy długości przedramienia, czyli ok. 2 cm); szerzej rozstawione na głowie (u nocka Bechsteina przestrzeń między uszami jest mniejsza niż szerokość uszu u nasady, zaś u nocka Natterera zdecydowanie większa).
  • Względem nocka Brandta i nocka wąsatka: kolor i kształt uszu (ich uszy są dużo ciemniejsze i węższe); kolor pyszczka (ich pyszczek zdecydowanie ciemniejszy); kolor brzucha (szarawy u tych dwu gatunków)
  • Względem nocka dużego (pomyłka możliwa w przypadku oznaczania nietoperzy na zdjęciach lub wiszących w dużej odległości od obserwatora): warto zwrócić uwagę na przedramię (nadgarstek nocka dużego jest dużo większy) oraz na kształt uszu, które u nocka dużego są bardziej zaostrzone niż u nocka Natterera (u tego ostatniego zewnętrzna krawędź ucha jest prawie prosta); u nocka Natterera widoczne także są jasne "pierścienie" za uszami.
Czaszka jest bardzo silnie wyprofilowana. Długość kondylobazalna czaszki wynosi 14,0-15,6 mm, długość żuchwy - 10,7-11,9 mm, wysokość gałęzi żuchwy - 3,0-3,5. Szczęka górna zawiera 2 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce; żuchwa (szczęka dolna) - 3 siekacze, 1 kieł, 3 przedtrzonowce i 3 trzonowce. Szczegóły dotyczące budowy czaszki można znaleźć w pracach Kowalskiego i Ruprechta (1984) oraz Ruprechta (1987).
Rozpoznanie płci jest możliwe tylko u osobników trzymanych w ręku - u samca wyraźnie jest widoczne prącie.

Nocek Natterera emituje podczas polowania głosy brzmiące w detektorze jak suche trzaski, najgłośniej słyszalne na częstotliwości 45-50 kHz.

Najdłuższy stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to ponad 23 lata i 8 miesięcy, zaś w Polsce - 9 lat i 5 miesięcy.
 
 

  • Letnia kolonia nocka Natterera w budce lęgowej. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     

Biologia
Jego letnimi kryjówkami najczęściej są dziuple i skrzynki (w Polsce stanowi około jednej trzeciej nietoperzy znajdowanych w skrzynkach). Maksymalnie w jednej budce obserwowano około 50 samic z młodymi. Kilkakrotnie obserwowano je w szczelinach w budynkach (pojedyncze osobniki oraz kolonie rozrodcze). Latem samce oraz niedojrzałe samice mogą zasiedlać inne typy kryjówek - np. szczeliny w mostach. Samice tworzą kolonie liczące zwykle poniżej 40 osobników, wśród których mogą się znajdować także pojedyncze samce. W czerwcu lub lipcu rodzą jedno młode. Po około 30 dniach uzyskuje ono zdolność lotu.

Późnym latem i jesienią w otworach jaskiń i sztolni obserwować można wzmożoną aktywność osobników tego gatunku, latających w otworach tych obiektów i w ich wnętrzu. Jej powód nie jest dokładnie rozpoznany, można przypuszczać, że jest ona związana z godami. Kopulację obserwowano w podziemiach.

Zimuje w podziemiach różnego typu, często będąc gatunkiem dominującym. W tym okresie preferuje obiekty ceglane, wilgotne i ciepłe (o temperaturze około 5oC). Zajmuje zarówno podziemia o dużej kubaturze, jak i bardzo małe - np. w przydomowych piwnicach jest w Polsce trzecim gatunkiem pod względem liczebności. W niektórych regionach Polski dominuje w przydomowych studniach. Wyjątkowo obserwowano zimowanie nocka Natterera pod mostami. Często kryje się w poziomych szczelinach, leżąc w nich brzuchem go góry. Jest gatunkiem osiadłym - najdłuższy przelot w Polsce to 20,5 km
 
 

  • Grupa zimujących nocków Natterera. Fot. Marek Kowalski
     
     

Odżywianie się, pokarm

Wylatuje na żer ze swych dziennych schronień dość późno po zachodzie słońca. Poluje latając w pobliżu koron drzew lub krzewów. Ofiary chwyta w locie lub zbiera z powierzchni roślin, dlatego obok owadów latających nocą chwyta także pająki oraz owady o aktywności dziennej. W pokarmie dominują muchówki, pająki i kosarze.
Stan populacji i zmiany, jakim podlega
Niestety, skoncentrowanie dawnych badań nad nietoperzami na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i terenach przyległych, gdzie w większości jaskiń jest to gatunek występujący bardzo rzadko, nie pozwala na określenie zmian liczebności, jakie zaszły od tamtego okresu. W ostatnich 25 latach obserwuje się wzrost liczby osobników na zimowiskach w różnych regionach Polski.
Zagrożenia
Nocek Natterera nie ma drapieżników mogących poważnie zagrozić jego populacji. W Polsce stwierdzono chwytanie go przez sowy - jest jednym z częściej chwytanych gatunków nietoperzy przez płomykówkę (stanowił 7% nietoperzy chwytanych przez tę sowę), rzadziej przez puszczyka, sporadycznie przez uszatkę. Jednak w sprzyjających okolicznościach puszczyk może wyłapywać nocki Natterera dość skutecznie - np. w Jaskini Szachownica (będącej miejscem licznego zimowania oraz jesiennej aktywności) w pokarmie puszczyka stwierdzono aż 3% nocków Natterera (14% nietoperzy). W pokarmie kuny domowej, polującej na terenie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (największego polskiego zimowiska nietoperzy), stwierdzono 1 osobnika tego gatunku wśród 159 nietoperzy. W Jaskini Szachownica obserwowano także osobnika uszkodzonego przez sikory bogatki, które wyjadały hibernującym nietoperzom tłuszcz i mózg.
  • Niszczenie lub przekształcanie zimowisk - dotyczy zwłaszcza obiektów innych niż jaskinie, jak duże piwnice powojskowe czy obiekty. Często ich zagospodarowanie związane jest ze zmianami mikroklimatu (np. związaną z częstą obecnością ludzi czy przebudową obiektu).
  • Częste budzenie się osobników na zimowiskach, spowodowane intensywnym ruchem turystycznym w jaskiniach i obiektach powojskowych, używanie lamp karbidowych lub pochodni.
  • Usuwanie starych, martwych lub obumierających drzew w lasach powoduje, że nietoperze nie mogą znaleźć odpowiednio dużo dziupli (lub innych kryjówek w drzewach, np. za odstającą korą). 
Ochrona
  • Podstawowe zimowiska nietoperzy, znajdujące się w jaskiniach, sztolniach, piwnicach, obiektach militarnych i innych podziemiach, powinny być objęte ochroną prawną (rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) oraz zabezpieczone (kraty, ogrodzenia itp.). Nieliczne zimowiska tych ssaków objęte są już ochroną: rez. Nietoperek oraz Nietoperek II jako rezerwaty nietoperzy, Piwnica Fosa w Warszawie jako pomnik przyrody, zaś studnia we wsi Zalesie jako użytek ekologiczny. Wybrane jaskinie są chronione jako rezerwaty przyrody nieożywionej lub pomniki przyrody. Część jaskiń znajduje się w parkach narodowych (np. Ojcowskim PN). Kilkanaście zimowisk zostało zamkniętych kratami zabezpieczającymi przed wchodzeniem tam ludzi. Są to np.: główny ciąg korytarzy Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (rez. Nietoperek i Nietoperek II), wybrane forty w Poznaniu, sztolnie na Dolnym Śląsku.
  • W podziemiach licznie zasiedlanych przez nietoperze penetracja ludzka powinna być uniemożliwiona od października do kwietnia, w pozostałym okresie może być dopuszczona, jednak nie powinna ona przyczyniać się do zmiany warunków panujących w podziemiu (np. zakaz używania otwartego ognia).
  • W lasach bardzo ważne jest pozostawianie jak najwięcej różnorodnych drzew dziuplastych (martwych i żywych, należących do różnych gatunków) oraz wieszanie budek w drzewostanach średnich klas wieku, zwiększających liczbę ukryć dla nietoperzy.

  • Nocki Natterera w budce lęgowej. Fot. Judyta Gulatowska i Marek Kowalski
     
     

Status gatunku
Nocek Natterera objęty jest w Polsce ochroną ścisłą jako gatunek wymagający czynnej ochrony; ponadto wszelkie zimowiska nietoperzy, w których w ciągu trzech kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 osobników tych ssaków, mogą mieć wyznaczoną strefę ochrony całorocznej, która obejmuje pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, Dz. U. nr 220, poz. 2237). Zamieszczony jest w IV załączniku Dyrektywy Rady EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Wymieniony jest także w załączniku II Konwencji Berneńskiej. Zaliczony został do gatunków bliskich zagrożenia (kategoria Lower Risk: Least Concern) na liście IUCN.
Bibliografia
  • Bernard. R., Samoląg J. 2002. Dekady Spisu Nietoperzy 1993-1999 w Strzalinach (północno-zachodnia Polska). Nietoperze 3: 17-25.
  • Dietz Ch., von Helversen O. 2004. Illustrated identification key to the bats of Europe. Electronic publication, version 1.0.
  • Jurczyszyn M., Gawlak A., Dzięciołowski R., Kepel A. 2002. Zimowe spisy nietoperzy w Poznaniu w latach 1979-1999. Nietoperze 3: 77-87.
  • Kowalski K., Ruprecht A. L. 1984. Rząd: Nietoperze - Chiroptera. W: Z. Pucek (red.), Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: 85-138.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1990. The food of the tawny owl (Strix aluco L.) from near a bat cave in Poland. Myotis 41: 23-26.
  • Kowalski M., Lesiński G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19-26.
  • Kowalski M., Lesiński G. (red.). 2000. Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie. OTON, Warszawa.
  • Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
  • Kowalski M., Lesiński G., Fuszara E., Radzicki G., Hejduk J. 2002. Longevity and winter roost fidelity in bats of central Poland. Nyctalus (N. F.) 8: 257-261.
  • Kowalski M., Lesiński G., Ignaczak M. 2002. Zimowy monitoring nietoperzy w jaskiniach na Wyżynie Wieluńskiej w latach 1981-1999. Nietoperze 3: 119-128.
  • Lesiński G. 2006. Wpływ antropogenicznych przekształceń krajobrazu na strukturę i funkcjonowanie zespołów nietoperzy w Polsce. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
  • Lesiński G., Kowalski M. 2001. Znaczenie małych piwnic dla hibernacji nietoperzy w środkowej i północno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52.
  • Lesiński G., Kowalski M., Domański J., Dzięciołowski R., Laskowska-Dzięciołowska K., Dzięgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352.
  • Nowak J., Kozakiewicz K. 2000. Zimowe spisy nietoperzy na Wyżynie Krakowskiej w latach 1993-1999. Studia Chiropterologica 1: 43-56.
  • Radzicki G., Hejduk J., Bańbura J. 1999. Tits (Parus major and Parus caeruleus) preying upon hibernating bats. Ornis Fennica 76: 93-94.
  • Řehak Z. 1999. Central European bat sounds. Nietoperze 1: 29-37.
  • Ruprecht A. L. 1979. Bats (Chiroptera) as constituents of the food of the Barn owls Tyto alba in Poland. Ibis 121: 489-494.
  • Ruprecht A. L. 1983. 0016. Myotis nattereri (Kuhl, 1818). W: Z. Pucek, J. Raczyński (red.). Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 66-67, mapy: 35.
  • Ruprecht A. L. 1987. Klucz do oznaczania żuchw nietoperzy fauny Polski. Prz. Zool. 31: 89-105.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa.
  • Sachanowicz K., Ciechanowski M., Piksa K. 2006. Distribution patterns, species richness and status of bats in Poland. Vespertilio 9-10: 151-173.
  • Tryjanowski P. 1997. Food of the Stone marten (Martes foina) in Nietoperek Bat Reserve. Z. Säugetierkunde 62: 318-320.
 
 
 
Marek Kowalski
18 V 2007 r.

Jeżeli widzisz na tej stronie jakiś błąd, lub możesz uzupełnić go o jakąś informację - zgłoś na Forum Przyrodniczym "Bocian":

Internetowy atlas nietoperzy