Ogólna charakterystyka

Murawy napiaskowe (psammofilne) to ciepłolubne zbiorowiska  trawiaste, zbliżone charakterem do muraw kserotermicznych, których występowanie uwarunkowane jest warunkami klimatycznymi, edaficznymi i antropogenicznymi. Mają zwykle postać niskich, luźnych i dość barwnych zbiorowisk trawiastych, o wyraźnie kępiastej budowie oraz bogatej i zróżnicowanej florze naczyniowej, często z udziałem gatunków rzadkich i zagrożonych w skali Polski. Charakterystyczny wygląd muraw napiaskowych kształtowany jest przez obecność gatunków o wyraźnie kseromorficznej budowie, z widoczną dominacją traw i dużym udziałem roślin jednorocznych oraz roślin zarodnikowych i porostów.
  • Ciepłolubna murawa napiskowa w projektownym rez. "Wajkowska Wyspa". fot D. Krupiński
     
     

Murawy napiaskowe charakteryzują się dużą różnorodnością florystyczną, z czym związana jest bogata fauna bezkręgowców, zwłaszcza chrząszczy, muchówek, błonkówek i owadów prostoskrzydłych, pluskwiaków i motyli.

  • Modraszek dafnid. fot. M. Rzępała
     
     

Murawy napiaskowe wykształcają się na ubogiej w składniki pokarmowe piaszczystej glebie. Luźny, niestały, łatwo przenoszony przez wiatr piasek utrudnia zakorzenianie się roślinom. Przestwory między jego ziarnkami są duże, a ich siła ssąca niewielka, dlatego nie podsiąka tu woda gruntowa a wsiąkanie wód opadowych utrudnia znajdujące się w luźnej glebie powietrze. Panujący deficyt wody pogłębia nadmiernie nagrzewający się w promieniach słońca piasek, którego temperatura dochodzić może nawet do 60C. W nocy następuje silne wyparowywanie ciepła i gwałtowny spadek temperatury. W tak skrajnie nieprzyjaznych warunkach dla życia mogą przetrwać tylko specjalnie przystosowane rośliny pionierskie posiadające:

Jastrzebiec kosmaczek Fot. D. Krupiński
  • Głęboki system korzeniowy – bylica polna (90-150 cm), gorysz pagórkowy (150 cm)
  • Płytki, ale rozległy system korzeniowy, umożliwiający maksymalne wykorzystanie wody deszczowej zwilżającej najczęściej tylko górne warstwy piasku – niezapominajka polna, stokłosa dachowa, czerwiec roczny; 
  • Liczne pędy rozłogowe lub tworzące darnie ułatwiające utrzymanie się w podłożu – jastrzębiec kosmaczek, macierzanka piaskowa;
  • Zdolność magazynowanie wody w tkankach liści – rozchodniki – ostry i sześciorzędowy;
  • Sposoby utrudniające wyparowywanie wody:

a) mała powierzchnia liści (wąskie liście) – babka piaskowa, bylica polna, szczaw polny.
b) pokrycie liści woskiem – goździki: kartuzek i kropkowany.
c) pokrycie liści kutnerem – kocanki piaskowe, pięciornik srebrny.

  • Rozchodnik ostry fot. D. Krupiński
     
     

Występowanie

Murawy napiaskowe występują w miejscach suchych, nasłonecznionych, na terenach niemal płaskich oraz zboczach o wystawie południowej i wschodniej, przy wysokich temperaturach powietrza i gleby oraz niskiej wilgotności podłoża. Spotykane są na piaskach aluwialnych w dolinach rzek, na piaszczystych obszarach morenowych, na kemach i ozach, na piaskach dolinowych, sandrowych i gruboziarnistych wydmach oraz na siedliskach antropogenicznych, takich jak nasypy, żwirownie.


Status siedliska

Murawy napiaskowe objęte są w Polsce ochroną prawną, zostały  wymienione w Załączniku I (siedliska priorytetowe) Dyrektywy Siedliskowej UE.


Zagrożenia

Tereny, na których wykrztałciły się suche, ciepłolubne murawy napiskowe są traktowane jako grunty marginalne.  W ewidencji gruntów widnieją często jako nieużytki lub pastwiska trwałe V klasy. Do głównych zagrożń tego typu siedliska zaliczyć należy:

  • Sukcesję wtórną – zarastanie siewkami drzew i krzewów (w wyniku zaniechania wypasu);
  • Zalesianie;
  • Zabudowa mieszkaniowa (głównie letniskowa);
  • Masowe wydobycie piasku.
Ochrona
Roślinność muraw napiaskowych stabilizowana jest i w dużej mierze kształtowana w wyniku ekstensywnej gospodarki pasterskiej. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w drodze sukcesji wtórnej w zarośla a następnie las (najczęściej ubogi bór sosnowy). Głównym zagrożeniem dla istnienia i funkcjonowania ciepłolubnych muraw napiaskowych jest sukcesja wtórna. Utrzymanie pełnego bogactwa  florystycznego tych siedlisk wymaga podjęcia zabiegów czynnej ochrony.
  • Wycinka samosiewów sosny w projektowanym rez. "Wajkowska Wyspa". fot. D. Krupiński
     
     

Zalecane metody ochrony:
  • Usuwanie nalotu drzew i krzewów, z właszcza sosny, tarniny i brzozy. Po wykonaniu zabiegu koniecznie należy usunąć ścięty  materiał z muraw. Jego pozostawienie przyspieszy proces sukcesji spowodowanej zwiększoną ilością materii organicznej.
  • Kontynuowanie lub zapewnienie ekstensywnego wypasu (0,4-0,6 DJP/ha) . Najlepiej przy użyciu “prymitywnych”  lokalnych ras  zwierząt, najlepiej owiec rasy wrzosówka, świniarka lub (i) kóz.  Najkorzystniejszy jest wypas naprzemienny (kwaterowy i wolny), w cyklu czteroletnim.
  • Kontrolowane wypalanie. Sugerowany okres to przełom zimy i wiosny po zejściu pokrywy śnieżnej i wysuszeniu pokrywy roslinnej, przed nadejściem ciepłych dni i początkiem okresu wegetacyjnego). Wypalaniu powinna każdoroazowo  podlegać  tylko część obszaru. Zabieg powinien być stosowany nie częściej niż raz na 8-10 lat.
  • Umieszczenie odpowiednich zapisów w Planach Zagospodarowania Przestrzennego Gmin. Zakaz zabudowy i zalesiania. Objęcie terenów ochroną w formie użytkow ekologicznych lub rezerwatów przyrody (“częściowych” – umożliwiając czynną ochronę).
Monitoring
  • Przegląd terenowy powinien być prowadzony co 5 lat w poszczególnych płatach.
  • Dokumentacja powinna byc prowadzona przez wykonywanie zdjęć fitosocjologicznych i dokumentacji fotograficznej. Należy także ocenić ilość odłożonej materii organicznej.
  • Ocenie należy poddawać dynamikę poszczególnych płatów, zwłaszcza jego skład gatunkowy ze szczególnym uwazględnieniem pojawiających się  siewek drzew i krzewów oraz stanowisk cennych gatunków roślin.
Murawa szczotlichowa Spergulo vernalis-Corynephoretum


Pionierskie, bardzo luźne, florystycznie ubogie zbiorowiska z dominującą trawą szczotlichą siwą, inicjujące proces zarastania na wtórnie powstałych piaszczyskach. Pomiędzy kępami szczotlichy występuje nagi piasek, na którym wiosną pojawiają się gatunki jednoroczne, m.in.: sporek wiosenny i chroszcz nagołodygowy, które po wydaniu nasion giną. W bardziej zaawansowanych stadiach rozwojowych, gdy podłoże jest coraz bardziej utrwalone, pojawiają się mniejsze lub większe skupienia porostu rogaczki kolczastej i mchów – błonnika kłosistego i zęboroga purpurowego. Przybywa również bylin. Oprócz czerwców – rocznego i trwałego, rosną tu: jastrzębiec kosmaczek, jasieniec piaskowy, połonicznik nagi, babka piaskowa, macierzanka piaskowa i kocanki piaskowe. Zbiorowisko ma w tej postaci wyraźnie dwuwarstwowy charakter, przy czym warstwa zielna wyraźnie dominuje nad mszysto-porostową.

 

 

  • Szczotlicha siwa fot. D. Krupiński
     
     

  • Macierzanka piaskowa. fot. D. Krupiński
     
     

Murawa goździkowo-zawciągowa Diantho-Armerietum elongate


Mezofilne, niskie murawy, których głównym budulcem są wąskolistne trawy: kostrzewy – czerwona i owcza oraz mietlice – pospolita i psia. Udział szczotlichy siwej jest wyraźnie ograniczony. Wśród traw rosną byliny, które w okresie kwitnienia nadają murawom charakterystyczny kolorowy wygląd. Należą do nich: zawciąg pospolity, goździk kropkowany, skalnica ziarenkowata, macierzanka piaskowa, bylica polna, koniczyna polna, rogownica polna, jastrzębiec kosmaczek, kocanki piaskowe i rozchodniki – sześciorzędowy i ostry. Do urozmaicenia roślinności przyczynia się także sosna zwyczajna, której siewki początkowo są małe i w niewielkiej liczbie. Z czasem ich przybywa a murawa zamienia się stopniowo w słabo zwarty, suchy bór sosnowy. Naturalny proces sukcesji muraw w kierunku lasu powstrzymywany może być wskutek spasania i wypasu owiec lub bydła. Zwierzęta te, bowiem niszczą siewki sosny.

 

 

  • Goździk kropkowany fot. D. Krupiński
     
     

  • Zawciąg pospolity. fot. D. Krupiński
     
     

Murawa z lepnicą tatarską Corynephoro-Silenetum tataricae

Ciepłolubne, kontynentalne, o wielopoziomowej strukturze, dość bogate florystycznie murawy z udziałem lepnicy tatarskiej. Z gatunków towarzyszących zwraca uwagę udział roślin ruderalnych takich, jak: wrotycz pospolity, powój polny i różne gatunki wiesiołka. Stałym elementem są trawy: trzcinnik piaskowy i stokłosa bezostna.

 
Murawa lepnicy wąskopłatkowej Sileno otites-Festucetum

Zbliżone fizjonomią do muraw goździkowo-zawciągowych, zbiorowiska roślinne, które jednak porastają wyraźnie cieplejsze i bardziej suche siedliska. Budują je głównie gatunki subkontynentalne, przede wszystkim: lepnica wąskopłatkowa, goździk kartuzek i chaber nadreński. Stałym i wyróżniającym na tle innych muraw elementem jest trawa – strzęplica sina. Z pozostałych gatunków większe znaczenie posiadają: gorysz pagórkowy, wilczomlecz sosonka, przetacznik kłosowy, jastrzębiec kosmaczek, macierzanka piaskowa, kocanki piaskowe, rozchodnik ostry.